وڪيپيڊيا

آفريڪا

زمين جو ٻيو وڏو کنڊ

آفريڪا (Africa) ايشيا کان پوءِ دنيا جو ٻيو نمبر وڏو ۽ ٻيو نمبر وڏي آبادي وارو براعظم آهي. لڳ ڀڳ ٽي ڪروڙ چورس ڪلوميٽر (11.7 ملين چورس ميل) جنهن ۾ ڀرپاسي وارا ٻيٽ شامل آهن، اهو 20 سيڪڙو ڌرتيءَ جي ايراضيءَ تي پکڙيل آهي ۽ ان جي ڪل مٿاڇري واري ايراضيءَ جو 6 سيڪڙو.[6] سال 2021ع تائين ھک ارب چالیھہ ڪروڙ (1.4 بلين) ماڻهن سان،[1] اهو دنيا جي انساني آبادي جو اٽڪل 18 سيڪڙو آهي. آفريڪا جي آبادي سڀني براعظمن ۾ سڀ کان ننڍي آھي.[7] [8] سال 2012ع ۾ وچين عمر 19.7 هئي، جڏهن دنيا جي وچين عمر 30.4 هئي.[9] قدرتي وسيلن جي وسيع رينج جي باوجود، آفريڪا سڀ کان گھٽ دولتمند براعظم في کس آھي ۽ مجموعي دولت جي لحاظ کان ٻيو نمبر گھٽ دولتمند آھي، اوشنيا کان اڳتي. عالمن ان کي مختلف سببن سان منسوب ڪيو آهي جن ۾ جاگرافي، آبهوا، قبائليت،[10] نوآبادياتي نظام، سرد جنگ،[11][12] نئین نوآبادياتي نظام، جمهوريت جي کوٽ ۽ ڪرپشن شامل آهن.[13] دولت جي هن گهٽ تسلسل جي باوجود، تازو معاشي توسيع ۽ وڏي ۽ نوجوان آبادي آفريڪا کي وسيع عالمي تناظر ۾ هڪ اهم معاشي منڊي بڻائي ٿي.

آفريڪا
ايراضي 3,03,70,000 چورس ڪلوميٽر (1,17,30,000 چورس میل) (بیو ودو کند)
آبادي 1,225,080,510[1] (2016؛ (بیو ودو کند)
جی ڊي پي (نالي ماتر) 2.96 تریلین آمريڪی ڈالر 5ھون)[2]
جی ڊي پي (خريداري سگهه برابري) 8.05 تریلین آمريڪی ڈالر
(2022ع اندازو) 4ھون [3]}}
جی ڊي پي في ماڻهو 2,180 آمريڪی ڈالر (نومینل، 2022ع جو اندازو) 6th)[4]
مذھب * 49% عیسائیت
  • 42% اسلام
  • 8% مقامی مذاھب
  • 1% بیا مذاھب [5]}}
Demonym آفريڪن
ديس [[54 تسليم ٿيل رياستون
  1. آئيوري ڪوسٽ
  2. الجزائر
  3. انگولا
  4. ايٿوپيا
  5. اريٽيريا
  6. استوائي گني
  7. ایسواتيني
  8. بينن
  9. بوٽسوانا
  10. برڪينا فاسو
  11. برونڊي
  12. تيونس
  13. تنزانيا
  14. ٽوگو
  15. جبوتي
  16. جزائر القمر
  17. جمهوري جمهوريا ڪانگو
  18. جمهوريا ڪانگو
  19. چاڊ
  20. ڏکڻ آفريڪا
  21. ڏکڻ سوڊان
  22. روانڊا
  23. زيمبيا
  24. زمبابوي
  25. سوڊان
  26. سيراليون
  27. سينيگال
  28. سيشيلز
  29. سائو ٽوم
  30. صوماليا
  31. ڪيمرون
  32. ڪيپ وردي
  33. ڪينيا
  34. گني
  35. گني بسائو
  36. گھانا
  37. گيبون
  38. گيمبيا
  39. لائيبيريا
  40. لیبیا
  41. ليسوٿو
  42. مالي
  43. ماريٽانيا
  44. ماريسش
  45. مڊگاسڪر
  46. مراڪش
  47. مصر
  48. ملاوي
  49. موزمبيق
  50. نائجر
  51. نائجيريا
  52. نميبيا
  53. وسطي آفريڪي جمھوريا
  54. يوگنڊا

2 جزوي طور تسليم ٿيل رياستون

  1. مغربی صحارا
  2. صومالی لینڈ

4 منحصر علائقا

  1. مائيوٽ
  2. ري يونين
  3. سينٽ هيلينا
  4. اسانشیون ۽ ٽرسٽن ڊا ڪونها|]]
آڌار
ٻوليون 1250 کان 3000 ڏيهي ٻوليون
ٽائم زون UTC-1 کان UTC+4
وڏا شهر وڏا شهر وڏا شهري علائقا
  • لاگوس
  • ڪنشاسا
  • جوهانسبرگ
  • لوانڊا
  • خرطوم
  • اونيتشا
  • دارالسلام
  • عابدجان
  • اسڪندريا
  • ڪيگالي
  • نيروبي
  • الجزائر شهر
  • ڪيپ ٽائون
  • ڪانو
  • ڊاڪار
  • ڪاسابلانڪا
  • اديس ابابا
  • ڪمپالا
  • لاگوس
  • ڪنشاشا
  • جوھانسبرگ
  • لوانڊا
  • خرطوم
    • آفريڪا جو سائيز ٻين براعظمن جي مقابلي ۾
    • نالو: آفريڪا
    • پکيڙ: 30،370،000 چورس ڪلوميٽر

    11،730،000 چورس ميل

    • درجو: ٻيو وڏو کنڊ ايشيا کان پوءِ
    • آبادي: 1،250،080،510 (ٻيو نمبر)
    • ملڪ: 54 آزاد ملڪ (2 تڪراري)
    • لاڳاپيل خطا:

    ٻاهريان 3:

    • مائيوٽ

    • ري يونين

    • سينٽ هيلينا

    • اسنشن ۽ ٽرسٽن ڊا چونها

    اندريان 4:

    • ڪيناري ٻيٽ

    • سيوٽا

    • مڊيريا

    • مليلا

    ان براعظم جي اتر ۾ ميڊيٽرينين سمنڊ، اتر اوڀر ۾ سوئز جي اسٿمس (Isthamus) ۽ ڳاڙهي سمنڊ، ڏکڻ اوڀر ۾ هندي سمنڊ ۽ اولهه ۾ ائٽلانٽڪ سمنڊ آهي. براعظم ۾ مڊگاسڪر ۽ مختلف آرڪيپيلاگوس شامل آهن. اهو 54 مڪمل طور تي تسليم ٿيل خود مختيار رياستن تي مشتمل آهي، اٺ شهر ۽ جزائر جيڪي غير آفريقي رياستن جو حصو آهن، ۽ ٻه حقيقتون آزاد رياستون آهن جيڪي محدود يا غير تسليم ٿيل آهن. ھن ڳڻپ ۾ مالٽا ۽ سسلي شامل نه آھن، جيڪي ارضياتي طور تي آفريڪا کنڊ جو حصو آھن. الجزائر ايراضي جي لحاظ کان آفريڪا جو سڀ کان وڏو ملڪ آهي ۽ نائيجيريا آبادي جي لحاظ کان ان جو سڀ کان وڏو ملڪ آهي. افريقي قومون افريقي يونين جي قيام ذريعي تعاون ڪن ٿيون، جنهن جو صدر دفتر اديس ابابا ۾ آهي. آفريڪا خط استوا ۽ پرائم ميريڊين کي گھيرو ڪري ٿو. اهو واحد براعظم آهي جيڪو اتر جي نرم گرمي کان وٺي ڏاکڻي سخت گرمي وارن علائقن تائين پکڙيل آهي.[14] براعظم جو وڏو حصو ۽ ان جا ملڪ اتر اڌ گول ۾ آهن، ۽ ان جو بیو وڏو حصو ۽ ڪيترائي ملڪ ڏاکڻي اڌ گول ۾ آهن. گهڻو ڪري کند ٽروپیڪل ٽاڪري ۾ واقع آهي، سواء اولهه صحارا، الجزائر، لبيا ۽ مصر، موريتانيا جي اترئين ٽپ ۽ مراکش، سيوٽا، ميليلا ۽ تيونس جا سمورا علائقا، جيڪي بدلي ۾ براعظم جي مٿان، ڪينسر جي ٽاڪري ۾ اتر معتدل علائقي ۾ واقع آهن. براعظم جي ٻئي انتها تي، ڏاکڻي نميبيا، ڏاکڻي بوٽسوانا، ڏکڻ آفريڪا جا وڏا حصا، ليسوٿو ۽ اسواٽيني جا سمورا علائقا ۽ موزمبيق ۽ مڊگاسڪر جا ڏاکڻيون ڪنارا، ڏاکڻي گرمي واري علائقي ۾ ڪيپري ڪورن جي ٽاڪري جي تري کان هيٺ واقع آهن.

    آفريڪا انتهائي حياتياتي طور تي متنوع آهي;[15] اهو براعظم آهي جنهن ۾ ميگافاونا جي سڀ کان وڏي تعداد آهي، ڇاڪاڻ ته اهو پليسٽوسين ميگافاونا جي ختم ٿيڻ کان گهٽ ۾ گهٽ متاثر ٿيو هو. بهرحال، آفريڪا پڻ وڏي پيماني تي ماحولياتي مسئلن کان متاثر ٿيو آهي، جن ۾ ٻيلن جي کوٽ، پاڻي جي کوٽ ۽ آلودگي شامل آهن. اهي ماحولياتي خدشات وڌيڪ خراب ٿيڻ جي اميد رکن ٿا جيئن موسمياتي تبديلي آفريڪا تي اثر انداز ٿئي ٿي. موسمياتي تبديلي تي گڏيل قومن جي بين الاقوامي حڪومتي پينل آفريقا جي براعظم جي طور تي موسمياتي تبديلي لاء سڀ کان وڌيڪ خطرناڪ سڃاڻپ ڪئي آهي.[16][17]

    آفريڪا جي تاريخ ڊگھي ۽ پيچيده آھي ۽ عالمي تاريخي برادريءَ پاران اڪثر ان کي ساراھيو ويو آھي.[18] آفريڪا، خاص طور تي اڀرندي آفريڪا، وڏي پيماني تي انسانن ۽ هومينيڊائ (Hominidae) ڪليڊ (عظيم بندر) جي اصليت جي جڳھ طور قبول ڪيو ويو آھي. قديم ترين هومينيڊس ۽ انهن جا ابا ڏاڏا اٽڪل 7 ملين سال اڳ جا آهن، جن ۾ ساحیلوٿروپس چاڊینس (Sahelanthropus tchadensis)، آسٽروپاٿِيڪس آفريڪانس (Australopithecus africanus)، ای افارينسس (A. afarensis)، ھومو اریڪٽس (Homo erectus)، ایچ ھابیلس (H. habilis) ۽ ایچ ارگاسٽر (H. ergaster) شامل آهن ۽ قديم ترين هومو سيپيئن (جديد انسان) باقي آهن. ايٿوپيا، ڏکڻ آفريڪا ۽ مراکش، ترتيبوار 233,000، 259,000 ۽ 300,000 سال اڳ جي لڳ ڀڳ آهن، ۽ جديد انسان ( Homo sapiens) تقریبن 350,000-260,000 سال اڳ آفريڪا ۾ پيدا ٿيا. آفريڪا کي انسائيڪلوپيڊيا جي ماهرن طرفان پڻ سڀ کان وڌيڪ جينياتي طور تي متنوع کند ۽ نتيجي ۾ سڀ کان پرانو آباد سمجهيو ويندو آهي.[19][20][21]

    ابتدائي انساني تمدن، جهڙوڪ قديم مصر ۽ ڪارٿيج اتر آفريڪا ۾ پيدا ٿيا. تمدن، لڏپلاڻ ۽ واپار جي بعد ۾ ڊگهي ۽ پيچيده تاريخ جي پٺيان، آفريڪا قومن، ثقافتن ۽ ٻولين جي وڏي تنوع کي ميزبان ڪري ٿو. گذريل 400 سالن کان براعظم تي وڌندڙ يورپي اثر کي ڏٺو آهي. 16ھین صدي عيسويء ۾ شروع ٿي، اهو واپار ذريعي هليو ويو، بشمول ٽرانس-ائٽلانٽڪ غلامن جو واپار، جنهن آمريڪا ۾ وڏي آفريڪي ڊاسپورا آبادي پيدا ڪئي. 19ھین صدي جي آخر کان وٺي 20ھین صدي جي شروعات تائين، يورپي قومن تقريبن سڄي آفريڪا کي نوآباد ڪيو، هڪ نقطي تي پهچي ويو جڏهن صرف ايٿوپيا ۽ لائبیريا آزاد پوليٽيون (رياستون) هيون.[22] آفريڪا ۾ موجود اڪثر رياستون ٻي عالمي جنگ کان پوءِ ڊي۔ڪالونائيزيشن جي اعلان جي عمل مان اڀريون.

    مصنوعي سياري مان ورتل آفريڪا جي خلائي تصوير
    نئين آبادي جي دور ۾ آفريڪا جا مختلف ملڪن جو نقشو، مختلف رنگ مختلف قبضو ڪندڙ قوتن کي ظاهر ڪري رهيو آهي جن جي نشاندهي ٿيل آهي.

    سال 1960ع جي ڏهاڪي تائين آفريڪا جو گھڻو حصو مختلف يورپي ملڪن جي قبضي ۾ هيو ۽ ڊگھي غلامي کان پوء 1980ع جي ڏهاڪي ۾ تقريبن سڀني ملڪن کي آزادي ملي ملي وئي پر انهن جا وسيلا نئين آبادي جي دور ۾ هڙپ ڪيا ويا ان ڪري اقتصادي ۽ معاشي طور تي هي اڄ تائين مضبوط نه ٿي سگھيا آهن ۽ غربت ۾ ڦاٿل آهن. وڏي پيماني تي جهالت جي ڪري نسلي ۽ قومي تعصب به آفريڪي عوام جي دل ۾ پاڙون مضبوط ڪيون جن جي ڪري خوفناڪ جنگيون ٿيون جن ۾ لکين ماڻهو موت جو شڪار ٿيا.

    تعارف

    سنواريو
     
    آفريڪا جي مجموعي کي اپولو 17 عملدار طرفان ڏٺو ويو.

    دلڪش نظارن، گھاٽن جھنگن، وسيع ريگستانن ۽ گھاٽين وادين جي سرزمين  جتي اڄ 54 ملڪ آهن جن جا رهاڪو ڪيتريون ئي ٻوليون ڳالهائن ٿا.  آفريڪا جا اتر ۽ ڏکڻ وارا حصا تمام خشڪ ۽ گرم آهن جن جو گھڻو حصو ريگستان آهن. کنڊ جي اولهہ ۾ نائجر درياهہ وهي ٿو جيڪو وسيع گپڙاٽيل ڊيلٽا ٺاهيندو اوقيانوس وڏي سمنڊ ۾ ڪري ٿو. هن جي اوڀر ۾ ڪانگو درياهہ آفيڪا جي گھاٽن جھنگن مان گذري ٿو. کنڊ جي اوڀر واري حصي ۾ عظيم وادي شق (Great Rift Valley) ۽ ايٿوپيا جا مٿاهان ميدان آهن.  صحارا جو ريگستان اتر آفريڪا جي گھڻي حصي تي پکڙيل دنيا جو سڀ کان وڏو ريگستان آهي. کنڊ جي ٻين وڏن ريگستانن ۾ نميب ۽ ڪالاهاري شامل آهن. صحارا جي ريگستان جي ڏکڻ ۾ ريگستاني ۽ جھنگلي علائقا ڇڏي ڪري باقي سڄي کنڊ ۾ گاهه جا وڏا ميدان آهن جن کي سوانا چيو وڃي ٿو. اهي ميدان هاٿي سميت ٻين مشهور جانورن جو گھر آهن. هتي بارشن جي ڪري گھاٽا جھنگ آهن. هتان جي موسم گرم ۽ گھم سان ڀريل آهي. آفريڪا جا 15 ملڪ اهڙا آهن جن جون سرحدون سمنڊ سان نه ٿيون ملن جنهن جي ڪري تجارت ۽ مواصلات جا رابطا محدود آهن.

    آفريڪا جي گھڻي آبادي ڳوٺن ۾ رهي ٿي پر ڪجهه وڏا شهر به آهن جن ۾ قاهره قابل ذڪر آهي، جنهن جي آبادي 65 لک آهي ۽ هي کند جو سڀ کان وڏو شهر آهي. اتر ۽ اوڀر جي گھڻن ملڪ جو مذهب اسلام آهي ۽ دنيا جي ٻين اسلامي ملڪن سان عالمي اسلامي ڀائيچاري جي گھاٽي رشتي ۾ ڳنڍيل آهن.

    ايراضي جي لحاظ سان دنيا جو ٻيو وڏو کنڊ هئڻ باوجود آفريڪا جي آبادي گھڻي نه آهي  خاص ڪري ريگستاني علائقن ۾ آبادي نه هجڻ جي برابر آهي. گھڻي آبادي پاڻي جي ذخيرن ۽ زرخيز علائقن ۾ آهي. آفريڪا ۾ پيدائش جي شرح تمام گھڻي آهي جنهن جي ڪري آبادي ۾ تيزي سان اضافو ٿي رهيو آهي.

    آفريڪا جي اڪثريت جو طرزِ زندگي تمام سادو آهي. ڪافڳ ملڪن ۾ تعليم عام ڪرڻ جي منصوبن تحت خواندگي ۽ صحت کي بهتر بڻائڻ جي ڪوشش ڪئي پئي وڃي.

    کند جي ڏاکڻين علائقن خصوصاّّ ڏکڻ آفريڪا ۾ سڀ کان گھڻيون کاڻون آهن، جتان هيرو، سون، يورينيم ۽ ٽامو ڪڍيو وڃي ٿو. ٽامي جا سڀ کان گھڻا ذخيرا جمهوريه ڪانگو ۽ زيمبيا ۾ ملن ٿا. تيل الجزائر، انگولا، مصر، لیبیا ۽ نائجيريا ۾ نڪري ٿو.

    آفريڪا ۾ مختلف قسمن جي ماحول ۾ مختلف فصل به ٿين ٿا. ڪجهه علائقن ۾ رٻڙ ۽ ڪيلو  اهم پوک آهن. ڪجهه علائقا چانهه ۽ ڪافي جي پوک ڪري مشهور آهن جن ۾ ڪينيا قابل ذڪر آهي.

    آفريڪا ۾ گھڻيون صنعتون خام مال تي انحصار ڪن ٿيون. ڪجهه آفريڪي ملڪن جي صنعت هڪ ئي فصل يا معدني وسيلي تي منحصر آهي پر ڪافي شهرن ۾ مختلف صنعتون قائم ڪيون پيون وڃن. اتر آفريڪا جي ملڪن، نائجيريا ۽ ڏکڻ آفريڪا ۾ سڀ کان گھڻيون صنعتون آهن. کنڊ ۾ سڀ کان گھڻو تيل اتر آفريڪا جا مسلمان ملڪ ۽ اولهه ۾ اوقيانوس وڏي سمنڊ سان گڏ گڏ واقع هيٺين ملڪن مان ڪڍيو وڃي ٿو.

    افريڪا دنيا جو گرم ترين کنڊ آهي جتي صحارا ريگستان ۾ 122 ڊگري فارن هائيٽ تائين گرمي پد ريڪارڊ ڪيو ويو آهي. اتر جا ساحلي علائقا تمام گرم ۽ خشڪ آهن ۽ بارشون تمام گھٽ ٿينديون آهن. ساحلي علائقن کان ڏکن طرف صحارا ريگستان بيابانن ۽ تيز خشڪ هوائن جو علائقو آهي.

    زمين جي معيار مطابق آفريڪا ۾ مختلف قسمن جي زراعت ٿئي ٿي. جابلو علائقا جيئن روانڊا، يوگينڊا ۽ ڪينيا ۾ چانهه پوکي وڃي ٿي. اتر ۾ جتي پاڻي گھڻو نه آهي غذائي جنسون مقامي ماڻهن جي غذائي ضرورتن کي پورو ڪرڻ لاء پوکيون وڃن ٿيون. جڏهن ته ميوا، خارڪون ۽ زيتون ٻاهريان گھرايا وڃن ٿا. اولهه آفريڪا ۾ منڱ ڦريون، ڪوڪو ۽ ڪافي پوکي وڃي ٿي.

    معني ۽ مطلب

    سنواريو
     
    مالٽا جي شھر واليٽا ۾ پالازو فیریرا ۾ مجسمو، آفريڪا جي نمائندگي ڪندڻ۔

    افري (Ifri) هڪ لاطيني نالو هو جيڪو نيل نديءَ جي اولهه ۾ ان وقت جي مشهور اتر آفريڪا جي رهاڪن لاءِ استعمال ڪيو ويندو هو، ۽ ان جي وسيع معنيٰ ۾ ميڊيٽرينين (قديم لبيا) جي ڏکڻ واري سڀني زمينن ڏانهن اشارو ڪيو ويندو هو. اهو نالو لڳي ٿو اصل ۾ لبيا جي هڪ قبيلي جو حوالو ڏنو ويو آهي، جيڪو جديد بربرن جو هڪ ابا آهي. نالو عام طور تي فونيشين لفظ ”افار“ سان ڳنڍيو ويندو هو، جنهن جي معنيٰ آهي ”مٽي“، پر سال 1981ع جي هڪ مفروضي تي زور ڏنو ويو آهي ته اهو بربر لفظ افري (ifri؛ جمع ifran) مان نڪتل آهي، جنهن جي معنيٰ ”غار“ آهي، غار ۾ رهندڙن جي حوالي سان. اهو ساڳيو لفظ الجيريا ۽ طرابلس کان بنو افران جي نالي ۾ ملي سگهي ٿو، هڪ بربر قبيلو اصل ۾ يفران (جيڪو عفران جي نالي سان پڻ مشهور آهي) اتر اولهه لبيا ۾، ۽ انهي سان گڏ مراکش جي شهر افران ۾ پڻ آباد آھي. رومن راڄ جي تحت، ڪارٿيج صوبي جو گاديءَ جو هنڌ ٿيو. سال 146 ق.م. ۾ ٽين پنڪ جنگ ۾ ڪارٿيجينئين جي شڪست کان پوءِ، ان کي آفريڪا پروڪنسولرس جو نالو ڏنو ويو، جنهن ۾ جديد لبيا جو ساحلي حصو به شامل هو. لاطيني سابقو -ica ڪڏهن ڪڏهن زمين کي ظاهر ڪرڻ لاءِ استعمال ڪري سگهجي ٿو (مثال طور، سيلٽائي (Celtae) کان سيلٽیڪا (Celtica) ۾، (جيئن جوليس سيزر استعمال ڪيو). افريقيا جو بعد ۾ مسلمان علائقو، بازنطيني (مشرقي رومن) سلطنت جي ایڪسارچاتس آفريڪائی (Exarchatus Africae) جي فتح کان پوءِ، پڻ نالي جي هڪ شڪل کي محفوظ ڪيو. رومن جي مطابق، آفريڪا مصر جي اولهه ۾ واقع آهي، جڏهن ته "ايشيا" لاء اناطوليا ۽ اوڀر ڏانهن زمينن ڏانهن اشارو ڪيو ويو. جاگرافيدان ٽالمي (85-165 عيسوي) پاران ٻن براعظمن جي وچ ۾ هڪ قطعي لڪير ٺاهي وئي هئي، جنهن ۾ اليگزينڊرريا کي پرائم ميريڊين سان گڏ اشارو ڪيو ويو هو ۽ سوئز جي اسٿمس ۽ ڳاڙهي سمنڊ کي ايشيا ۽ آفريڪا جي وچ ۾ حدون ٺاهيندي هئي. جيئن جيئن يورپين براعظم جي حقيقي حد کي سمجھندا ويا، تيئن تيئن ”آفريڪا“ جو خيال سندن علم ۾ وڌندو ويو. عربي آفریقہ (afrīqā) (مونثي اسم) ۽ افریقیہ (ifrīqiā)، ھاڻي عام طور تي آفریقیہ (afriqia) (مونث) 'آفريڪا'، افارہ ('afara؛ مٽي وارو) مان افار ( 'afar'؛ مٽي)، ۽ افیر ( 'afir'؛ پائوڊر) مان. سڪل، سج کان سڪي، سڪي ويو ۽ ’افارا‘ ’گرم واريءَ تي سج ۾ سڪي وڃڻ‘ يا ’مٽيءَ سان ڇڻڻ‘. ممڪن طور تي فونيشين فرقا ’ڪلوني، علحدگي‘ جي معنيٰ ۾.

    تاريخ

    سنواريو

    تاريخ کان اڳ

    سنواريو
     
    لوسي، هڪ آسٽرالوپيٿيڪس افارینسس سِڪَرُ، 24 نومبر، 1974ع ۾ ايٿوپيا جي آواش وادي جي افار ٽڪنڊي ۾ دريافت ڪيو ويو.

    آفريڪا کي سڀ کان وڌيڪ تاريخ کان اڳ جا ماھر علم بشریات (paleoanthropologists) انساني نسلن سان گڏ براعظم مان پيدا ٿيندڙ ڌرتيء تي سڀ کان پراڻو آباد علائقو سمجهي ٿو. 20ھین صديءَ جي وچ ڌاري، سائنسدانن ڪيترن ئي فوسلز ۽ انساني قبضي جا ثبوت دريافت ڪيا، شايد ست ملين سال اڳ (موجوده کان اڳ، بي پي). شروعاتي اپلائيڪ انسانن جي ڪيترن ئي نسلن جا فوسل باقي آهن جن جو خيال آهي ته جديد انسانن ۾ ترقي ڪئي وئي آهي، جهڙوڪ آسٽريلوپيٿيڪس آفرينسس ريڊيميٽري طور تي لڳ ڀڳ 3.0 کان 3.9 ملين سال بي پي، پیرانٿروپس بائیوسي (1.4 کان 2.3 ملين سال بي پي) ۽ ھومو ارگاسٽر (19 لک کان 6 لک سال بي پي) دريافت ڪيا ويا آهن. آفريڪا ۾ تقريباً 3,50,000 کان 2,60,000 سالن بي پي ۾ ھومو سیپئین (جدید انسان) جي ارتقا کان پوءِ، براعظم گهڻو ڪري شڪارين جي گروهن سان آباد هو. اهي پهريان جديد انسان آفريڪا ڇڏيا، آفريڪا جي ٻين لڏپلاڻ دوران تقريبن 50,000 سالن بي پي، براعظم کان ٻاهر نڪرندي، باب المندب جي پار ڳاڙهي سمنڊ جي مٿان، مراکش ۾ جبرالٽر جي آبنائي یا مصر ۾ سويز جو اسٿمس پار ڪيو ۽ باقي سڄي دنيا کي آباد ڪيو. آفريڪا براعظم اندر جديد انسانن جي ٻين لڏپلاڻن کي ان وقت جي تاريخ ڏني وئي آهي، ابتدائي انساني آبادي جا ثبوت ڏکڻ آفريڪا، ڏکڻ اوڀر آفريڪا، اتر آفريڪا ۽ صحارا ۾ مليا آهن.

    تهذيب جو ظهور

    سنواريو

    صحارا جي ماپ, عالمي موسمي حالتن جي ڪري, تاريخي طور تي انتهائي متغير رهي آهي، ان جو علائقو تيزيءَ سان اڀرندو رهيو آهي ۽ ڪڏهن ڪڏهن غائب ٿي ويندو آهي. برفاني دور جي پڄاڻيءَ تي، اندازاً 10,500 ق.م. ۾، صحارا وري هڪ سائي زرخيز وادي بڻجي چڪي هئي، ۽ ان جي آفريڪي آبادي اندروني ۽ سامونڊي ڪنارن کان واپس سب سهارا آفريڪا ڏانهن موٽي آئي. تاسيلي اجار وادي، الجزائر ۾ هڪ آثار قديمه وارو ماڳ, پٿر جي فني نقاشيءَ ۾ هڪ زرخيز صحارا ۽ وڏي آباديءَ جو عڪس ڏيکاريو آهي، جيڪا شايد 10,000 ق.م. جو آهي. بهرحال، گرم ۽ خشڪ آبهوا جو مطلب اهو هو ته صحارا علائقو 5000 ق.م. 3500 ق.م. جي آس پاس، ڌرتيءَ جي مدار ۾ جھڪي وڃڻ سبب، تيزيءَ سان ريگستان ٿيڻ جو دور محسوس ڪيو. آبادي صحارا جي علائقي مان نڪري وئي ۽ ٻئي موتي کان هيٺ نيل جي واديءَ ڏانهن لڏي ويا. هتي هنن مستقل يا نيم مستقل آباديون ڪيون. هڪ وڏي موسمياتي تباهي، وچولي ۽ اڀرندي آفريڪا ۾ ڳري ۽ مسلسل برساتن کي گهٽايو. هن وقت کان وٺي، اوڀر آفريڪا ۾ خشڪ حالتون غالب آهن ۽ ايٿوپيا ۾ گذريل 200 سالن دوران تيزيء سان غالب ٿي. آفريڪا ۾ ڍورن جو پالڻ زراعت کان اڳ هو ۽ لڳي ٿو ته شڪاري گڏ ڪندڙ ثقافتن سان گڏ موجود هئا. اهو اندازو آهي ته 6000 ق.م. تائين، ڍورن کي اتر آفريڪا ۾ پاليو ويو. صحارا-نيل ڪمپليڪس رهائش ۾، ماڻهن ڪيترن ئي جانورن کي پاليو، جن ۾ گدو ۽ هڪ ننڍڙو اسڪرو سينگ واري بڪري شامل هئا، جيڪو الجيريا کان نوبيا تائين عام هو. 10,000 ق.م. ۽ 9,000 ق.م جي وچ ۾، برتن اولهه آفريڪا جي سوانا ۾ مالي جي علائقي, سب صحارا علائقن جي اترين حصن ۾ صحارا ۽ ساحل جي قدمن ۽ سوانان ۾ ايجاد ڪيا ويا.

    جديد نيل-سهارن ۽ منڊي ثقافتن سان واسطو رکندڙ ماڻهن شايد 8000 ق.م. کان 6000 ق.م. ڌاري جهنگلي باجرا گڏ ڪرڻ شروع ڪيا. ان کان پوءِ ڪڪڙ، تربوز، ارڙي ۽ ڪپهه به گڏ ڪيا ويا. سورگم پهريون ڀيرو اڀرندي سوڊان ۾ 4000 ق.م. جي ڀرسان پاليو ويو، جيڪا انساني تاريخ ۾ زراعت جي ابتدائي مثالن مان هڪ آهي. 2000 ق.م. جديد دور جي موريتانيا جي آس پاس جي ماڻهن مٽيءَ جا برتن ٺاهڻ شروع ڪيا ۽ پٿر جون آباديون (مثال طور، ٽيچٽ، اوالاتا) تعمير ڪيون. مڇي مارڻ، هڏن جي ٿلهي هارپون استعمال ڪندي، وڌندڙ برساتن مان ٺهيل ڪيترن ئي ندين ۽ ڍنڍن ۾ هڪ اهم سرگرمي بڻجي وئي. اولهه آفريڪا ۾، گندو مرحلو سيناگال کان ڪيمرون تائين وڌندڙ برساتي ٻيلن ۽ وڻن واري سوانا ۾ داخل ٿيو. 9,000 ق.م. ۽ 5,000 ق.م. جي وچ ۾ نائجر-ڪانگو ڳالهائيندڙن تيل پام ۽ رفيا پام کي پاليو. ڪاري اکين وارا مٽر ۽ ووانڊيزيا (آفريڪن اخروٽ, سپاري نٽ)، پاليا ويندا هئا، ان کان پوءِ اوڪرا ۽ ڪولا نٽس پاليا ويندا هئا. جتان گھڻا ٻوٽا ٻيلن ۾ اڀريا، نائجر-ڪانگو ڳالهائيندڙن ٻيلن کي صاف ڪرڻ لاءِ پالش ٿيل پٿر جا ڪوهاڙا ايجاد ڪيا. 4000 ق.م. جي آس پاس، سهارا جي موسم انتهائي تيز رفتاري سان خشڪ ٿيڻ لڳي. هن موسمياتي تبديليءَ سبب ڍنڍون ۽ درياهه وڏي پيماني تي سُڪي ويا ۽ ريگستان ۾ واڌارو ٿيو. ان جي نتيجي ۾، آباديءَ لاءِ سازگار زمين جي مقدار ۾ گهٽتائي آئي ۽ هاري برادرين جي اولهه آفريڪا جي وڌيڪ اڀرندڙ آبهوا لڏپلاڻ کي همٿايو ويو. پهرين ملينيم ق.م (1000 ق.م) تائين، اتر آفريڪا ۾ لوهه جو ڪم متعارف ڪرايو ويو. ان وقت جي آس پاس اهو پڻ سب سهارا آفريڪا جي حصن ۾ يا ته اتي آزاد ايجاد ذريعي يا اتر کان ڦهليل قائم ٿيو. اهو 500 عيسوي جي لڳ ڀڳ اڻڄاتل حالتن هيٺ غائب ٿي ويو، جيڪو لڳ ڀڳ 2,000 سال گذريو ۽ 500 ق.م. تائين، اولهه آفريڪا ۾ دھاتي ڪم عام ٿيڻ لڳو. لوهه جو ڪم مڪمل طور تي 500 ق.م م مصر، اتر آفريڪا، نوبيا ۽ ايٿوپيا مان ٽامي جون شيون جيڪي 500 ق.م. اهو تجويز ڪيو ويو ته ٽرانس-سهارن واپاري نيٽ ورڪ هن تاريخ تائين قائم ڪيا ويا آهن.

    ابتدائي تهذيبون

    سنواريو

    اٽڪل 3300 ق.م ۾، تاريخي رڪارڊ اتر آفريڪا ۾ قديم مصر جي فرعون تمدن ۾ خواندگي جي عروج سان کلي ٿو. دنيا جي سڀ کان قديم ۽ سڀ کان ڊگهي عرصي واري تمدن مان هڪ، مصري رياست 343 ق. مصري اثر جديد دور جي لبيا ۽ نوبيا تائين، ۽ مارٽن برنال جي مطابق، اتر ۾ ڪريٽ تائين پهتو. تمدن جو هڪ آزاد مرڪز فينيشيا سان واپاري لنڪس سان گڏ ڪارٿيج ۾ اتر-اولهه آفريڪا جي ساحل تي ٽائر کان فونيشين پاران قائم ڪيو ويو. آفريڪا جي يورپي جستجو قديم يونانين ۽ رومن سان شروع ٿي. 332 ق.م ۾، اليگزينڊر عظيم کي آزاديء جي طور تي پارسي-قبضي مصر ۾ استقبال ڪيو ويو. هن مصر ۾ اليگزينڊرريا جو بنياد وڌو، جيڪو سندس موت کان پوءِ ٽالمي خاندان جي خوشحال راڄڌاني بڻجي ويندو.

    رومن سلطنت پاران اتر آفريڪا جي ميڊيٽرينين سامونڊي ڪناري جي فتح کان پوء، علائقي کي اقتصادي ۽ ثقافتي طور تي رومن سسٽم ۾ ضم ڪيو ويو. رومن آبادي جديد تيونس ۾ ۽ ٻين هنڌن تي سامونڊي ڪناري سان واقع ٿي. اتر آفريڪا جو اصلوڪو سيپٽيميس سيويرس پهريون رومي شهنشاهه هو، جيڪو اڄوڪي ليبيا ۾ ليپٽس مئگنا ۾ پيدا ٿيو؛ سندس ماءُ اطالوي رومن هئي ۽ سندس پيءُ پنڪ هو. عيسائيت انهن علائقن ۾، يهوديا کان مصر ۽ رومن دنيا جي سرحدن کان ٻاهر نوبيا تائين، ابتدائي تاريخ ۾ پکڙجي وئي. تازو اهو، 340 ع تائين، اکسومي (Aksumite) سلطنت جو رياستي مذهب بڻجي چڪو هو. سائرو-يوناني مشنري، جيڪي ڳاڙهي سمنڊ جي رستي آيا، هن نظرياتي ترقي جا ذميوار هئا. 7ھین صدي جي شروعات ۾، نئين ٺاهيل عرب اسلامي خلافت مصر ۽ پوء اتر آفريڪا ۾ وڌايو. ٿوري وقت ۾، مقامي بربر اشرافيه مسلمان عرب قبيلن ۾ ضم ٿي چڪي هئي. اٺين صدي عيسويءَ ۾ جڏهن اموي راڄڌاني دمشق جو خاتمو ٿيو، تڏهن بحر روم جو اسلامي مرڪز شام کان اتر آفريڪا ۾ قيروان ڏانهن منتقل ٿي ويو. اسلامي اتر آفريڪا متنوع بڻجي چڪو هو ۽ صوفين، عالمن، فقیهن ۽ فلسفين جو هڪ مرڪز هو. مٿي ذڪر ڪيل دور ۾، خاص ڪري واپاري رستن ۽ لڏپلاڻ ذريعي، اسلام سب۔صحارا آفريڪا تائين پکڙجي ويو.

    اولهه آفريڪا ۾ اڄوڪي موريطانيا ۾ ڌرٽيچٽ(Dhar Tichitt) ۽ اوالاٽا (Oualata) (2,000 ق.م. جو شمار) اٽڪل 500 پٿر جون آباديون صحارا جي اڳوڻي سوانا ۾ علائقي کي گندو ڪن ٿا. ان جا رهواسي ماهيگيري ڪندا هئا ۽ جوار پوکيندا هئا. اهو آگسٽين هال جي مطابق، مانڊي (Mandé) ماڻهن جا سونينڪ شايد اهڙين آبادين جي تعمير جا ذميوار هئا. 300 ق.م جي آس پاس، علائقو وڌيڪ ويران ٿي ويو ۽ آباديون ختم ٿيڻ شروع ٿي ويون، گهڻو ڪري ڪومبي صالح ڏانهن منتقل ڪيو ويو. آرڪيٽيڪچر جا ثبوت ۽ ٿانون جي طرزن جي مقابلي مان معلوم ٿئي ٿو ته ڌرٽيچٽ جو تعلق گھانا سلطنت سان هو. جيني۔جينو (Djenné-Djenno) (اڄوڪي مالي ۾) 300 ق.م جي آس پاس آباد ٿيو، ۽ شهر هڪ وڏي لوهه جي دور جي آباديءَ لاءِ وڌيو، جيئن ته ڀريل قبرستانن ان جو ثبوت آهي. رهندڙ اڏاوتون سج جي سڪل مٽيءَ مان ٺهيل هيون. 250 ق.م تائين، جيني۔جينو هڪ وڏو، ترقي يافته بازار شهر بڻجي چڪو هو. وڌيڪ ڏکڻ، مرڪزي نائيجيريا ۾، تقريبا 1,500 ق.م، نوڪ ثقافت جوس پليٽ تي ترقي ڪئي. اهو هڪ انتهائي مرڪزي برادري هئي. نوڪ ماڻهن ٽيراڪوٽا ۾ زندگين جي نمائندگي ڪئي، جن ۾ انساني سر ۽ انساني شڪلون، هاٿي ۽ ٻيا جانور شامل آهن. 500 ق.م تائين، ۽ ممڪن آهي ته ان کان اڳ، اهي لوهه ڳائي رهيا هئا. 200ع ڌاري نوڪ ڪلچر ختم ٿي چڪو هو. اڻڄاتل حالتن هيٺ، تقريبن 2,000 سالن تائين رهي، 500 عيسوي جي ڀرسان غائب ٿي ويو. نوڪ ٽيراڪوٽس سان اسٽائلسٽڪ مماثلتن جي بنياد تي، يوروبا جي بادشاهي آئیفی (Ife) ۽ بينن جي بیني بادشاهت جي برانز جي مجسمن کي اڳئين نوڪ ڪلچر جي روايتن جو تسلسل قرار ڏنو ويو آهي.

    نائين کان اٺين صدي

    سنواريو

    نوآبادياتي دور سان اگ آفريڪا شايد 10,000 کان وڌيڪ مختلف رياستن ۽ سياسي انتظامن جي ڪيترن ئي مختلف قسمن جي سياسي تنظيم ۽ حڪمراني سان منسوب ڪيو ويو آهي. [23] انهن ۾ شڪار گڏ ڪرڻ وارن جا ننڍا خانداني گروهه شامل هئا، جهڙوڪ ڏکڻ آفريڪا جا سين ماڻهو؛ وڏا ۽ وڌيڪ منظم گروهه جيئن ته مرڪزي، ڏاکڻي ۽ اڀرندي آفريڪا جي بنتو ڳالهائيندڙ ماڻهن جي خانداني قبيلي جا گروپ؛ هورن آف آفريڪا ۾ وڏي پيماني تي ٺهيل قبيلي جا گروهه؛ وڏي سواحلي (Sahelian) سلطنتون؛ ۽ خودمختيار شهري رياستون ۽ سلطنتون جهڙوڪ ایڪان جون؛ ادو، يوروبا، ۽ اِگبو ماڻهو اولهه آفريڪا ۾؛ ۽ ڏکڻ اوڀر آفريڪا جا سواحلي ساحلي واپاري شهر شامل هئا.

     
    نائين صديءَ جو پيچيده برانز جو نمونو اگبو۔اڪوو (Igbo-Ukwu)، نائيجيريا مان؛ اهو ٽيڪنيڪل ڪاميابيء جي سطح ڏيکاري ٿو جيڪا خاص طور تي ساڳئي دور جي يورپي برونز ڪاسٽنگ کان وڌيڪ ترقي يافته هئي.[24]

    نائين صدي عيسوي تائين، خانداني رياستن جو هڪ سلسلو، جنهن ۾ ابتدائي هاؤسا رياستون شامل هيون، سب۔صحارا سوانا جي اولهه وارن علائقن کان وچ سوڊان تائين پکڙيل هيون. انهن رياستن ۾ سڀ کان وڌيڪ طاقتور گھانا، گاو، ۽ ڪانيم-بورنو سلطنت هئا. گھانا يارھين صديءَ ۾ زوال پذير ٿيو، پر مالي سلطنت طرفان ڪامياب ٿيو، جنھن تيرھين صديءَ ۾ گھڻو ڪري مغربي سوڊان کي مضبوط ڪيو. ڪانیم يارهين صدي ۾ اسلام قبول ڪيو. اولهه آفريقا جي ساحلي علائقن ۾، آزاد سلطنتون مسلمانن جي اُتر کان ٿورو اثرائتو ٿي وڌيون. نري (Nri) جي بادشاهي نائين صدي جي چوڌاري قائم ڪئي وئي ۽ پهرين مان هڪ هئي. اهو اڄوڪي نائيجيريا ۾ قديم ترين بادشاهن مان هڪ آهي ۽ ايز نيري (Eze Nri) جي حڪمراني هئي. نيري سلطنت ان جي وسيع برونز لاء مشهور آهي، جيڪو اگبو۔اڪوو (Igbo-Ukwu) جي شهر ۾ مليو. برونز نائين صدي عيسويءَ کان وٺي تاريخ جا آهن.[25]

    آئيفي جي بادشاهي، تاريخي طور تي انهن يوروبا شهری رياستن يا بادشاهن مان پهرين، هڪ پادري اوبا (يوروبا ٻولي ۾ 'بادشاهه' يا 'حڪمران') جي تحت حڪومت قائم ڪئي، جنهن کي اووني آف آئيفي سڏيو ويندو آهي. آئيفي (Ife) کي اولهه آفريڪا ۾ وڏي مذهبي ۽ ثقافتي مرڪز جي طور تي ياد ڪيو ويو، ۽ ان جي منفرد قدرتي روايت جي برانز جي مجسمي لاء. حڪومت جو آئيفي۔ماڊل اويو سلطنت ۾ اختيار ڪيو ويو، جتي ان جا اوباس يا بادشاهن، جن کي اويو جي الافنس سڏيو ويندو آهي، هڪ ڀيرو وڏي تعداد ۾ ٻين يوروبا ۽ غير يوروبا شهري رياستن ۽ بادشاهن کي سنڀاليو؛ داهومي جي فون سلطنت اويو جي ڪنٽرول هيٺ غير يوروبا ڊومينز مان هڪ هئي. الموردون Almoravids صحارا مان هڪ بربر خاندان هو، جيڪو يارهين صديءَ دوران اتر اولهه آفريڪا ۽ آئیبرين جزيره نما جي وسيع ايراضيءَ تي پکڙجي ويو.[26] بنو هلال ۽ بنو معقل، عرب بدوون قبيلن جو مجموعو هو، جيڪي يارهين ۽ تيرهين صديءَ جي وچ ۾ مصر جي ذريعي اولهه طرف لڏي آيا هئا. انهن جي لڏپلاڻ جو نتيجو عربن ۽ بربرن جي ميلاپ جي نتيجي ۾ ٿيو، جتي مقامي ماڻهو عرب ٿي ويا، ۽ عرب ثقافت مقامي ثقافت جي عناصر کي اسلام جي متحد فريم ورڪ تحت جذب ڪيو.[27][28]

     
    Ruins of Great Zimbabwe (flourished eleventh to fifteenth centuries)

    مالي جي ٽٽڻ کان پوءِ، سوني علي (1464-1492) نالي هڪ مقامي اڳواڻ وچ نائجر ۽ اولهندي سوڊان جي علائقي ۾ سونگھائي سلطنت جو بنياد وڌو ۽ ٽرانس-صحارا واپار تي قبضو ڪري ورتو. سوني علي 1468ع ۾ ٽمبڪٽو ۽ 1473ع ۾ جيني تي قبضو ڪري، واپاري آمدنيءَ ۽ مسلمان واپارين جي تعاون تي پنهنجي حڪومت قائم ڪئي. سندس جانشين اسڪيا محمد اول (1493-1528) اسلام کي سرڪاري دين بنايو، مسجدون تعمير ڪيون، ۽ گاؤ مسلمان عالمن تائين پهچايو، جن ۾ المغيلي (d.1504) به شامل آهي، جيڪو سوڊاني آفريڪي مسلم اسڪالر شپ جي هڪ اهم روايت جو باني هو.[29] يارهين صديءَ تائين، ڪجهه هاوسا رياستون، جهڙوڪ ڪانو، جيگاوا، ڪٽسينا ۽ گوبير ترقي يافته شهر بڻجي ويا هئا جيڪي واپار، قافلن جي خدمت ڪرڻ ۽ سامان جي پيداوار ۾ مشغول هئا. پندرهين صديءَ تائين، اهي ننڍيون رياستون ان دور جي وڏين سوڊاني سلطنتن جي ڀر ۾ هيون، جيڪي اولهه ۾ سونگھائي ۽ اوڀر ۾ ڪانيم بورنو کي خراج پيش ڪنديون ھیون.

    غلامن جو واپار

    سنواريو
     
    آفريڪا جا مکيه غلام واپاري علائقا، 15ھین تا 19ھین صدي۔

    آفريڪا ۾ غلاميءَ جو رواج گھڻو ھو. 15هين ۽ 19هين صديءَ جي وچ ۾، ائٽلانٽڪ غلامن جو واپار اندازاً 70 لک کان هڪ ڪروڙ 20 لک (12 ملين) غلامن کي نئين دنيا تائين پهچايو.

     
    Slave being inspected, from Captain Canot; or, Twenty Years of an African Slaver

    ان کان علاوه، 10 لک (هڪ ملين) کان وڌيڪ يورپين کي بربري قزاقن پاران قبضو ڪيو ويو ۽ 16هين ۽ 19ھین صدي جي وچ ۾ اتر آفريڪا ۾ غلام طور وڪرو ڪيو ويو.

     
    Arab–Swahili slave traders and their captives along the Ruvuma River (in today's Tanzania and Mozambique) as witnessed by David Livingstone

    اولهه آفريڪا ۾، سال 1820ع ۾ ائٽلانٽڪ غلامن جي واپار جي زوال سبب مقامي سياست ۾ ڊرامائي معاشي تبديليون آيون. غلامن جي واپار جي بتدريج زوال، نئين دنيا ۾ غلامن جي گهرج جي گهٽتائي، يورپ ۽ آمريڪا ۾ غلاميءَ جي خلاف قانون سازيءَ ۾ واڌ ۽ برطانوي رائل نيوي جي اولهه آفريڪا جي سامونڊي ڪناري تي وڌندڙ موجودگي، آفريڪي رياستن کي مجبور ڪيو ته هو نيون معاشي پاليسيون اختيار ڪن. سال 1808ع ۽ 1860ع جي وچ ۾، برطانوي ويسٽ آفريڪا اسڪواڊرن تقريبا 1,600 غلام ٻيڙيون قبضو ڪيو ۽ 1,50,000 آفريڪن کي آزاد ڪيو جيڪي ٻيڙين تي سوار هئا. افريقي اڳواڻن جي خلاف به ڪارروائي ڪئي وئي جن واپار کي غيرقانوني قرار ڏيڻ لاءِ برطانوي معاهدن تي راضي ٿيڻ کان انڪار ڪيو، مثال طور سال 1851ع ۾ معزول ٿيل ”لاگوس جي قبضي واري بادشاهه“ جي خلاف. مغربي آفريڪا جي وڏين طاقتون؛ اسانتي ڪانفیڊریشي، داهومي جي سلطنت ۽ اويو سلطنت، تبديليءَ جي موافقت جا مختلف طريقا اختيار ڪيا. اسانتي (Asante) ۽ داهومي (Dahomey) پام آئل، ڪوڪو، ڪاٺ ۽ سون جي صورت ۾ "جائز واپار" جي ترقي تي ڌيان ڏنو، جيڪو اولهه آفريڪا جي جديد برآمداتي واپار جو بنياد بڻيو. اويو سلطنت (Oyu Empire)، موافقت ڪرڻ ۾ ناڪام ٿي، گهرو جنگين ۾ ختم ٿي وئي.

    نوآبادياتي دور

    سنواريو
     
    Comparison of Africa in the years 1880 and 1913

    آفريڪا لاءِ اسڪریمبل ”نئون سامراج“ (1833ع سان 1914ع تائین) جي دور ۾ ستن مغربي يورپي طاقتن (فرانس، برطانيه، اٽلي، بيلجيم، اسپين، پرتگال ۽ هالينڊ) وچ ۾ آفريڪا جي اڪثر ملڪن تي حملي، نوآبادياتي ۽ ورهاڱي جو عمل هو. سال 1870ع ۾، براعظم جو 10 سيڪڙو رسمي طور تي يورپي ڪنٽرول هيٺ هو. سال 1914ع تائين، اهو انگ وڌي 90 سيڪڙو تائين پهچي چڪو هو، صرف لائبريا ۽ ايٿوپيا پنهنجي مڪمل خودمختياري برقرار رکيا هئا.

    سال 1884ع جي برلن ڪانفرنس آفريڪا ۾ يورپي نوآبادياتي ۽ واپار کي منظم ڪيو ۽ "اسڪريمبل" جي علامت طور ڏٺو وڃي ٿو. 19ھین صدي جي آخري چوٿين ۾، يورپي امپائرن جي وچ ۾ ڪافي سياسي رقابتون موجود هيون، جن "اسڪریمبل" لاءِ زور ڏنو. 19ھین صديءَ جي پوئين سالن ۾ ”غير رسمي سامراج“ مان هڪ منتقلي نظر آئي، فوجي اثر ۽ اقتصادي تسلط سان سڌي حڪمراني ڏانهن. ٻنهي عالمي جنگين جي نتيجي ۾ يورپي نوآبادياتي سلطنتن جي زوال سان، انهن جي اڪثر آفريڪي ملڪيتن سرد جنگ دوران آزادي حاصل ڪئي. بهرحال، پراڻن سامراجي حدون ۽ اقتصادي نظام جيڪي "اسڪریمبل" پاران لاڳو ڪيا ويا هئا، افريقي ملڪن جي سياست ۽ معيشتن کي متاثر ڪري رهيا آهن.

    آزاديءَ جي جنگ

    سنواريو
     
    Areas of Africa under the sovereignty or influence of the colonial powers in 1913, along with modern borders.
      Belgium
      Germany
      Spain
      France
      United Kingdom
      Italy
      Portugal
      independent

    يورپين طرفان سامراجي راڄ ٻي عالمي جنگ جي خاتمي تائين جاري رهیو، جڏهن لڳ ڀڳ سڀئي باقي رهيل نوآبادياتي علائقا آهستي آهستي رسمي آزادي حاصل ڪري ويا. آفريقا ۾ آزاديءَ جون تحريڪون ٻي عالمي جنگ کانپوءِ زور وٺن ٿيون، جنهن ڪري وڏيون يورپي طاقتون ڪمزور ٿي ويون. سال 1951 ۾، لیبیا هڪ اڳوڻي اطالوي ڪالوني، آزادي حاصل ڪئي. سال 1956 ۾، تيونس ۽ مراکش فرانس کان پنهنجي آزادي حاصل ڪئي.

     
    The Mahdist War was a colonial war fought between the Mahdist Sudanese and the British forces.

    گھانا مارچ 1957ع ۾ آزاديء جي عطا ڪيل سب صحارا نوآبادين مان پھريون بڻجي ويو. باقي براعظم جا اڪثر حصو ايندڙ ڏهاڪي ۾ آزاد ٿي ويا. سب صحارا آفريڪا ۾ پرتگال جي غير ملڪي موجودگي، خاص طور تي انگولا، ڪيپ ورڊي، موزمبيق، گني بساؤ ۽ ساؤ ٽومي ۽ پرنسيپ ۾ 16ھین صدي عيسويءَ کان سال 1975ع، لزبن، پرتگال ۾ ايسٽادو نووو جي حڪومت جو تختو اونڌو ٿيڻ تائین قائم رهي. روڊيشيا هڪ طرفي طور تي سال 1965ع ۾ برطانيه کان آزاديء جو اعلان ڪيو، ايان سمٿ جي سفيد اقليتي حڪومت جي تحت، پر بين الاقوامي طور تي هڪ آزاد رياست طور تسليم نه ڪيو ويو (زمبابوي وانگر) سال 1980ع تائين، جڏهن ڪارو قوم پرست هڪ تلخ گوريلا جنگ کان پوء اقتدار حاصل ڪيو. جيتوڻيڪ ڏکڻ آفريڪا پهرين آفريڪي ملڪن مان هڪ هو جنهن آزادي حاصل ڪئي، پر رياست، شروعاتي طور تي ووٽ ڏيڻ جي حق جي ذريعي ۽ سال 1956ع کان سال 1994ع تائين نسلي علحدگيءَ جي نظام ذريعي، جنهن کي اپارٿید (Apartheid) طور سڃاتو وڃي ٿو، ملڪ جي سفيد اقليت جي قبضي هيٺ رهي.

    تھذيب

    سنواريو
     
    African horseman of Baguirmi in full padded armour suit
     
    The intricate 9th-century bronzes from Igbo-Ukwu, in Nigeria displayed a level of technical accomplishment that was notably more advanced than European bronze casting of the same period.[24]


     
    Ruins of Great Zimbabwe (flourished eleventh to fifteenth centuries)
     
    1803 Cedid Atlas, showing the Africa from the perspective of the Ottoman Empire. The Ottomans controlled much of Northern Africa between the 14th and 19th centuries, and had vassal arrangements with a number of Saharan states.

    Mansa Musa

    برفاني دور جي پڄاڻيءَ تي، اندازاً 10,500 ق.م.، صحارا وري هڪ سرسبز وادي بڻجي چڪي هئي، ۽ ان جي آفريڪي آبادي سب صحارا آفريڪا جي اندرين ۽ ساحلي بلندين کان موٽي آئي، جنهن ۾ پٿر جي فن جي تصويرن سان گڏ هڪ زرخيز وادي کي ظاهر ڪيو ويو آهي. صحارا ۽ وڏي آبادي ٽاسيلي اين نجر ۾ دريافت ڪئي وئي جيڪا شايد 10,000 ق.م. تنهن هوندي. گرم ۽ خشڪ آبهوا جو مطلب اهو آهي ته 5000 ق.م. تائين، صحارا علائقو وڌ کان وڌ خشڪ ٿيندو پيو وڃي. 3500 ق.م. جي آس پاس، ڌرتيءَ جي مدار ۾ جھڪي وڃڻ سبب، صحارا تيزيءَ سان ريگستان ٿيڻ جو دور محسوس ڪيو. آبادي صحارا جي علائقي مان نڪرندي نيل جي وادي ۾ ٻيءَ موتي جي ھيٺان ھليو، جتي ھنن مستقل يا نيم مستقل آباديون ٺاھيون. هڪ وڏي موسمياتي تباهي وچولي ۽ اڀرندي آفريڪا ۾ ڳري ۽ مسلسل برساتن کي گهٽايو. هن وقت کان وٺي، خشڪ حالتون مشرقي آفريڪا ۾ غالب ٿي چڪي آهي ۽، گذريل 200 سالن دوران، ايٿوپيا ۾.

     
    Colossal statues of Ramesses II at Abu Simbel, Egypt, date from around 1400 BC.

    اٽڪل 3300 ق.م ۾، تاريخي رڪارڊ اتر آفريڪا ۾ قديم مصر جي فرعون تمدن ۾ خواندگي جي عروج سان کلي ٿو. دنيا جي سڀ کان قديم ۽ سڀ کان ڊگهي عرصي واري تمدن مان هڪ، مصري رياست 343 ق. مصري اثر جديد دور جي لبيا ۽ نوبيا تائين، ۽ مارٽن برنال جي مطابق، اتر ۾ ڪريٽ تائين پهتو. تمدن جو هڪ آزاد مرڪز فينيشيا سان واپاري لنڪس سان گڏ ڪارٿيج ۾ اتر-اولهه آفريڪا جي ساحل تي ٽائر کان فونيشين پاران قائم ڪيو ويو. آفريڪا جي يورپي جستجو قديم يونانين ۽ رومن سان شروع ٿي. 332 ق.م ۾، اليگزينڊر عظيم کي آزاديء جي طور تي پارسي-قبضي مصر ۾ استقبال ڪيو ويو. هن مصر ۾ اليگزينڊرريا جو بنياد وڌو، جيڪو سندس موت کان پوءِ ٽالمي خاندان جي خوشحال راڄڌاني بڻجي ويندو.

    بيٺڪون

    سنواريو
     
    The Mahdist War was a colonial war fought between the Mahdist Sudanese and the British forces.
     
    Areas of Africa under the sovereignty or influence of the colonial powers in 1913, along with modern borders.
      Belgium
      Germany
      Spain
      France
      United Kingdom
      Italy
      Portugal
      independent

    غلامن جو واپار

    سنواريو
     
    Arab–Swahili slave traders and their captives along the Ruvuma River (in today's Tanzania and Mozambique) as witnessed by David Livingstone
     
    Slave being inspected, from Captain Canot; or, Twenty Years of an African Slaver

    جاگرافي

    سنواريو
     
    Satellite photo of Africa. The Sahara Desert in the north can be clearly seen.
     
    A composite satellite image of Africa (centre) with North America (left) and Eurasia (right), to scale

    آفريڪا ڌرتيءَ جي سڀ کان وڏي زمين مان ٽن وڏن ڏکڻ طرفن جي پروجيڪشن مان سڀ کان وڏو آهي. ميڊيٽرينين سمنڊ ذريعي يورپ کان جدا ٿي، اهو اتر۔اوڀر انتها تي سوئز جي اسٿمس، (سوئز ڪينال ذريعي تقسیم ٿيل)، 163 ڪلوميٽر (101 ميل) ويڪرو، اڪثر ڪري آفريڪا جو حصو پڻ سمجهيو ويندو آهي، ايشيا سان جدا ٿئي تو. ساحلي پٽي 26,000 ڪلوميٽر (16,000 ميل) ڊگھي آھي ۽ ساحل جي گہرے نشانن جي غير موجودگي حقيقت مان واضح ٿئي ٿي ته يورپ، جيڪو صرف 1,04,00,000 چورس ڪلوميٽر (40,00,000 اسڪوائر ميل) تي پکڙيل آھي؛ آفريڪا جي مٿاڇري جو اٽڪل ٽيون حصو 32,000 ڪلوميٽر (20,000 ميل) جي ساحلي پٽي تي مشتمل آهي. سڀ کان وڌيڪ اتر واري نقطي کان، راس بن ساڪا تيونس ۾ ('21°37° اتر)، سڀ کان وڌيڪ ڏکڻ واري نقطي تائين، ڪيپ اگلھاس ڏکڻ آفريڪا ۾ ("15'51°34 ڏکڻ)، تقريبن 8,000 ڪلوميٽر (5,000 ميل) جي فاصلي تي آهي. ڪيپ ورڊي، ("22'33°17 اولهه)، سڀ کان اولھ وارو نقطو، تقريباً 7,400 ڪلوميٽر (4,600 ميل) راس ھافون ("52'27°51 اوڀر)، سڀ کان وڌيڪ اوڀر وارو پروجیڪشن جيڪو ڪيپ گارڊافوئي، آفريڪا جي هارن جي چوٽي، جي پاڙيسري آھي. آفريڪا جو سڀ کان وڏو ملڪ الجزائر آهي ۽ ان جو سڀ کان ننڍو ملڪ سيچلس آهي، جيڪو اوڀر ساحل کان هڪ ٻيٽن جو مجموعو (Archipelago) آهي. براعظم جي سرزمين تي سڀ کان ننڍو ملڪ گيمبيا آهي.

    آفريڪي پليٽ

    سنواريو

    آفريڪي پليٽ، جنهن کي نوبين پليٽ به چيو ويندو آهي، هڪ وڏي ٽيڪٽونڪ پليٽ آهي جنهن ۾ آفريڪا جو گهڻو حصو شامل آهي (سواءِ ان جي اڀرندي ڀاڱي ۽ اولهه ۽ ڏکڻ ڏانهن ويجھي سامونڊي پٽي جي). اهو اتر ۾ آمريڪي پليٽ ۽ اولهه ڏانهن ڏکڻ آمريڪي پليٽ (مڊ-ائٽلانٽڪ ريج کان الڳ ٿيل)؛ عربي پليٽ ۽ صومالي پليٽ اوڀر ۾؛ يوريشين پليٽ، ايجين پليٽ ۽ اناتولين پليٽ اتر ۾ ۽ ڏکڻ ۾ انٽارڪٽڪ پليٽ سان جڙيل آهي. 60 ملين سال ۽ 10 ملين سال اڳ جي وچ ۾، صومالي پليٽ آفريڪي پليٽ کان اوڀر آفريڪا جي رفٽ سان گڏ ٿيڻ شروع ڪيو. جيئن ته آفريقا جو براعظم آفريڪا ۽ صومالي ٻنهي پليٽن جي ڪرسٽ تي مشتمل آهي، ڪجهه ادب آفريڪا جي پليٽ کي نوبين پليٽ جي طور تي اشارو ڪري ٿو ته جيئن ان کي مجموعي طور تي براعظم کان ڌار ڪري سگهجي.

    موسم

    سنواريو

    آفريڪا جي آبهوا ان جي بلند ترين چوٽيءَ تي اڀرندڙ سب-آرڪٽڪ (Subarctic) تائين آھي. ان جو اتر اڌ حصو بنيادي طور تي ريگستان، يا خشڪ آهي، جڏهن ته ان جي مرڪزي ۽ ڏاکڻي علائقن ۾ سوانا جا ميداني ۽ گھڻا جنگل (باراني جنگل) علائقا آهن. ان جي وچ ۾، اتي هڪ سنگت آهي، جتي ٻوٽن جا نمونا جهڙوڪ ساحل ۽ اسٽيپ غالب آهن. آفريڪا ڌرتيءَ تي گرم ترين براعظم آهي ۽ سڄي زمين جي مٿاڇري جو 60 سيڪڙو خشڪي ۽ ريگستانن تي مشتمل آهي. ليبيا ۾ 1922 ۾ سڀ کان وڌيڪ رڪارڊ ٿيل گرمي پد جو رڪارڊ °58 سينٽي گريڊ (°136 فاران هائٽ) 2013 ۾ ختم ڪيو ويو.

    موسمياتي تبديليون

    سنواريو
     
    Africa map of Köppen climate classification

    حيواني زندگي

    سنواريو
     
    Savanna at Ngorongoro Conservation Area, Tanzania

    بوٽا

    سنواريو

    ماحوليات

    سنواريو
     
    Tropical beach in Trou-aux-Biches, Mauritius

    انفراسٽرڪچر

    سنواريو

    پاڻي جا وسيلا

    سنواريو

    پاڻيءَ جي ترقي ۽ انتظام آفريڪا ۾، سرحد پار پاڻي جي وسيلن (دريائن، ڍنڍن ۽ آبي ذخيرن) جي گهڻائي جي ڪري پيچيده آهن. تقريباً 75 سيڪڙو سب۔صحارا آفريڪا 53 بين الاقوامي نديئن جي بيسنن ۾ اچي ٿو جيڪي گھڻن سرحدن کي پار ڪن ٿا. اها خاص رڪاوٽ به هڪ موقعي ۾ تبديل ٿي سگهي ٿي جيڪڏهن علائقي جي آبي وسيلن جي ترقيءَ ۾ سرحد پار تعاون جي صلاحيت کي استعمال ڪيو وڃي. مثال طور زیمبيزي نديءَ جو هڪ گھڻ-سيڪٽرل تجزيو ڏيکاري ٿو ته ريپري تعاون ڪنهن به اضافي سيڙپڪاري کان سواءِ مضبوط توانائي جي پيداوار ۾ 23 سيڪڙو اضافو ڪري سگهي ٿو. بين الاقوامي تعاون لاءِ ڪيترائي ادارتي ۽ قانوني فريم ورڪ موجود آهن، جهڙوڪ زیمبيزي درياهه اٿارٽي، سدرن آفريڪن ڊولپمينٽ ڪميونٽي (SADC) پروٽوڪول، وولٽا درياهه اٿارٽي ۽ نيل بيسن ڪميشن. بهرحال، سياسي ارادي کي اڳتي وڌائڻ لاءِ اضافي ڪوششن جي ضرورت آهي، انهي سان گڏ مالي صلاحيت ۽ ادارتي فريم ورڪ جي ضرورت آهي جنهن جي لاءِ گهربل ملٽيليٽرل ڪوآپريٽو ڪم ۽ سڀني رپيرين لاءِ بهتر حل جي ضرورت آهي.

    سياست

    سنواريو
     
    Mobutu Sese Seko, Zaire's longtime dictator, embezzled over $5 billion from his country.
     
    South African paratroops on a raid in Angola during the South African Border War

    Cold War

    آفريڪي يونين

    سنواريو

    آفريڪا يونين (AU) ھڪ براعظمي يونين آھي جنھن ۾ 55 ميمبر رياستون شامل آھن. يونين اديس ابابا، ايٿوپيا، ان جي هيڊ ڪوارٽر طور، 26 جون 2001 تي قائم ڪئي وئي. يونين سرڪاري طور تي 9 جولاء 2002 تي آفريقي اتحاد جي تنظيم (OAU) جي جانشين جي طور تي قائم ڪئي وئي. جولاءِ 2004 ۾، آفريڪي يونين جي پين آفريڪن پارليامينٽ (PAP) کي ڏکڻ آفريڪا ۾ ميڊرانڊ ۾ منتقل ڪيو ويو، پر انساني ۽ عوام جي حقن تي آفريقي ڪميشن اديس ابابا ۾ ئي رهي. افريقي يونين ڪميشن، افريقي يونين جي آئيني ايڪٽ پاران ٺاهي وئي آهي، جنهن جو مقصد آفريقي اقتصادي ڪميونٽي، هڪ وفاق مشترڪه، قائم ڪيل بين الاقوامي ڪنوينشن جي تحت هڪ رياست ۾ تبديل ڪرڻ آهي. آفريڪي يونين ۾ پارلياماني حڪومت آهي، جيڪا آفريقي يونين حڪومت جي نالي سان مشهور آهي، جنهن ۾ قانون سازي، عدالتي ۽ انتظامي ادارن شامل آهن. ان جي اڳواڻي آفريڪن يونين جي صدر ۽ رياست جو سربراهه آهي، جيڪو پڻ پين آفريڪن پارليامينٽ جو صدر آهي. هڪ شخص پي اي پي ۾ چونڊجي وڃڻ سان افريقي يونين جو صدر بڻجي ٿو، ۽ بعد ۾ PAP ۾ اڪثريت جي حمايت حاصل ڪري ٿو. آفريقي پارليامينٽ جي صدر جا اختيار ۽ اختيار آئيني ايڪٽ ۽ پين-آفريڪن پارليامينٽ جي پروٽوڪول مان نڪتل آهن، انهي سان گڏ آفريقي معاهدن ۽ بين الاقوامي معاهدن پاران مقرر ڪيل صدارتي اختيار جي وراثت، بشمول جيڪي سيڪريٽري جنرل جي ماتحت آهن. OAU سيڪريٽريٽ (AU ڪميشن) PAP ڏانهن. AU جي حڪومت سڀني يونين، علائقائي، رياست ۽ ميونسپل اختيارين تي مشتمل آهي، انهي سان گڏ سوين ادارن، جيڪي گڏجي اداري جي روزاني معاملن کي منظم ڪن ٿا. وسيع انساني حقن جي ڀڃڪڙي اڃا تائين آفريڪا جي ڪيترن ئي حصن ۾, اڪثر ڪري رياست جي نگراني هيٺ ٿئي ٿي. اڪثر اهڙيون ڀڃڪڙيون سياسي سببن جي ڪري ٿينديون آهن، اڪثر ڪري گهرو ويڙهه جي ضمني اثر طور ٿينديون آهن. جن ملڪن ۾ انساني حقن جون وڏيون ڀڃڪڙيون رپورٽ ٿيون آهن انهن ۾ تازو وقتن ۾ ڊيموڪريٽڪ ريپبلڪ آف ڪانگو، سيراليون، لائبيريا، سوڊان، زمبابوي ۽ آئيوري ڪوسٽ شامل آهن.

    معاشيات

    سنواريو
     
    Map of the African Economic Community.
      CEN-SAD
      COMESA
      EAC
      ECCAS
      ECOWAS
      IGAD
      SADC
      UMA
     
    Satellite image of city lights in Africa showing the lack of modern development on the continent during the mid-1990s.

    ملڪ

    سنواريو

    • آئيوري ڪوسٽ

    • الجزائر

    • انگولا

    • ايٿوپيا

    • اريٽيريا

    • استوائي گني

    • بينن

    • بوٽسوانا

    • برڪينا فاسو

    • برونڊي

    • تيونس

    • تنزانيا

    • ٽوگو

    • جبوتي

    • جمهوريه ڪانگو

    • جمهوري ڪانگو

    • چاڊ

    • ڏکڻ آفريڪا

    • ڏکڻ سوڊان

    • روانڊا

    • زيمبيا

    • زمبابوي

    • سوڊان

    • سيراليون

    • سينيگال

    • سيشيلز

    • سائو ٽوم

    • صوماليا

    • ڪيمرون

    • ڪيپ وردي

    • ڪينيا

    • گھانا

    • گيبون

    • گيمبيا

    • لائيبيريا

    • لیبیا

    • ليسوٿو

    • مالي

    • ماريٽانيا

    • ماريسش

    • مڊگاسڪر

    • مراڪش

    • مصر

    • ملاوي

    • موزمبيق

    • نائجر

    • نائجيريا

    • نميبيا

    • گني

    • گني بسائو

    • وسطي آفريڪي جمھوريا

    • يوگينڊا

    لاڳاپيل خطا

    سنواريو

    ٻاهريان

    سنواريو

    • مائيوٽ

    • ري يونين

    • سينٽ هيلينا

    • اسانشیون ۽ ٽرسٽن ڊا ڪونها

    اندريان

    سنواريو

    • ڪيناري ٻيٽ

    • سيوٽا

    • میڊيريا

    • میليلا


     
    Member states of the African Union

    علائقا

    سنواريو

    ھن جدول ۾ ملڪن کي گڏيل قومن پاران استعمال ڪيل جاگرافيائي ذيلي خطن جي اسڪيم جي مطابق ورهايو ويو آھي، ۽ ڊيٽا شامل ڪيل ذريعن جي حوالي سان آرٽيڪلز ۾ شامل آھن. جتي اهي مختلف آهن، پروسيوس واضح طور تي ظاهر ڪيا ويا آهن.

    نشان پرچم ریجن جو نالو پرچم جی گڈ[lower-alpha 1] ایراضی

    (چورس کلومیٹر)

    		آبادی [30] سال کثافت (فی چورس کلومیٹر) گاديء جو ھنڌ آفیشیل بولی م نالا آئ ایس او 3166-1
    اتر آفريڪا
        الجزائر 2,381,740 46,731,000 2022 17.7 الجزائر شھر الجزائر (al-Jazāʾir)/Algérie DZA
      ڪينري ٻيٽ ڪينري ٻيٽ (اسپين) 7,492 2,154,905 2017 226 لاس پالماس دي گران ڪينريا سانتا کروز ڊي ٽينیرائف Canarias IC
        پیلاجي ٻيٽ (اٽلي) 25.5 6,556 2019 247 لامپیدوسا Pelagie/Isole Pelagie/Ìsuli Pilaggî ITA
      سيوٽا (اسپين) 20 85,107 2017 3,575 — Ceuta/Sebta/سَبْتَة (Sabtah) EA
        مصر. قاهره. 6. ليبيا. طرابلس. 7. مديرا. Madeira (پرتگال). فنچل مديرا. 8. ميليلا. ميليلا (اسپين). ميليلا/مليليٽ/مليلية. 9. مراڪش. رباط. 10. سوڊان. خرطوم. 11. تيونس. تونس. 12. مغربي صحارا. الائيون. Egypt[lower-alpha 2] 1,001,450 82,868,000 2012 83 Cairo مِصر (Miṣr) EGY
        Libya 1,759,540 6,310,434 2009 4 Tripoli ليبيا (Lībiyā) LBY
      سانچو:Country data Madeira Madeira (Portugal)[lower-alpha 3] 797 245,000 2001 307 Funchal Madeira PRT-30
      سانچو:Country data Melilla Melilla (Spain)[lower-alpha 4] 12 85,116 2017 5,534 — Melilla/Mlilt/مليلية EA
        Morocco 446,550 35,740,000 2017 78 Rabat المغرب (al-maḡrib)/ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ (lmeɣrib)/Maroc MAR
        Sudan 1,861,484 30,894,000 2008 17 Khartoum Sudan/السودان (as-Sūdān) SDN
        Tunisia 163,610 10,486,339 2009 64 Tunis تونس (Tūnis)/Tunest/Tunisie TUN
      سانچو:Country data Western Sahara Western Sahara[lower-alpha 5] 266,000 405,210 2009 2 El Aaiún الصحراء الغربية (aṣ-Ṣaḥrā' al-Gharbiyyah)/Taneẓroft Tutrimt/Sáhara Occidental ESH
    East Africa
        اوڀر آفريڪا 1. برونڊي. گيٽيگا. 2. ڪموروس. موروني. 3. جبوتي. 4. ايريٽيريا. اسمارا. 5. ايٿوپيا. اديس ابابا. 6. فرينچ ڏاکڻيون علائقا (فرانس). سينٽ پيئر. 7. ڪينيا. نيروبي. 8. مڊگاسڪر. انتاناناريو. 9. مالوي. ليلونگوي. 10. ماريشس. پورٽ لوئس. 11. ميوٽو. مامودزو. 12. موزمبيق. ماپوٽو. 13. ري يونين. سينٽ ڊينس. 14. روانڊا. ڪگالي. 15. سيچيلس. وڪٽوريا. 16. صوماليا. موغاديشو. 17. صومالي لينڊ. هارجيسا. 18. ڏکڻ سوڊان. جوبا. 19. تنزانيا. دودوما. 20. يوگنڊا. ڪمپالا. 21. زامبيا. لوساڪا. 22. زمبابوي. هاري. 27,830 8,988,091 2009 323 Gitega Uburundi/Burundi/Burundi BDI
        Comoros 2,170 752,438 2009 347 Moroni Komori/Comores/جزر القمر (Juzur al-Qumur) COM
        Djibouti 23,000 828,324 2015 22 Djibouti Yibuuti/جيبوتي (Jībūtī)/Djibouti/Jabuuti DJI
        Eritrea 121,320 5,647,168 2009 47 Asmara Eritrea ERI
        Ethiopia 1,127,127 84,320,987 2012 75 Addis Ababa ኢትዮጵያ (Ītyōṗṗyā)/Itiyoophiyaa/ኢትዮጵያ/Itoophiyaa/Itoobiya/ኢትዮጵያ ETH
        French Southern Territories (France) 439,781 100 2019 — Saint Pierre Terres australes et antarctiques françaises FRA-TF
        Kenya 582,650 39,002,772 2009 66 Nairobi Kenya KEN
        Madagascar 587,040 20,653,556 2009 35 Antananarivo Madagasikara/Madagascar MDG
        Malawi 118,480 14,268,711 2009 120 Lilongwe Malaŵi/Malaŵi MWI
        Mauritius 2,040 1,284,264 2009 630 Port Louis Mauritius/Maurice/Moris MUS
      سانچو:Country data Mayotte Mayotte (France) 374 223,765 2009 490 Mamoudzou Mayotte/Maore/Maiôty MYT
        Mozambique 801,590 21,669,278 2009 27 Maputo Moçambique/Mozambiki/Msumbiji/Muzambhiki MOZ
      سانچو:Country data Réunion Réunion (France) 2,512 743,981 2002 296 Saint Denis La Réunion FRA-RE
        Rwanda 26,338 10,473,282 2009 398 Kigali Rwanda RWA
        Seychelles 455 87,476 2009 192 Victoria Seychelles/Sesel SYC
        Somalia 637,657 9,832,017 2009 15 Mogadishu 𐒈𐒝𐒑𐒛𐒐𐒘𐒕𐒖 (Soomaaliya) /الصومال (aṣ-Ṣūmāl) SOM
      سانچو:Country data Somaliland Somaliland 176,120 5,708,180 2021 25 Hargeisa Soomaaliland/صوماليلاند (Ṣūmālīlānd)
        South Sudan 619,745 8,260,490 2008 13 Juba South Sudan SSD
        Tanzania 945,087 44,929,002 2009 43 Dodoma Tanzania/Tanzania TZA
        Uganda 236,040 32,369,558 2009 137 Kampala Uganda/Yuganda UGA
        Zambia 752,614 11,862,740 2009 16 Lusaka Zambia ZMB
     

     

    		Zimbabwe 390,580 11,392,629 2009 29 Harare Zimbabwe ZWE
    Central Africa
        وچ آفريڪا 1. انگولا. لوانڊا. 2. ڪيمرون. ياونڊي. 3. وچ آفريڪا جمهوريت. بنگوئي. 4. چاڊ. ن جمنا. 5. جمهوريه ڪانگو. Brazzaville. 6. ڪانگو جي جمهوري جمهوريه. ڪنشاسا. 7. استوائي گني. مالابو. 8. گبون. ليبريلي. 9. ساؤ ٽومي ۽ پرنسپ. ساؤ ٽومي. 1,246,700 12,799,293 2009 10 Luanda Angola AGO
        Cameroon 475,440 18,879,301 2009 40 Yaoundé Cameroun/Kamerun CMR
        Central African Republic 622,984 4,511,488 2009 7 Bangui Ködörösêse tî Bêafrîka/République centrafricaine CAF
        Chad 1,284,000 10,329,208 2009 8 N'Djamena تشاد (Tšād)/Tchad TCD
        Republic of the Congo 342,000 4,012,809 2009 12 Brazzaville Congo/Kôngo/Kongó COG
        Democratic Republic of the Congo 2,345,410 69,575,000 2012 30 Kinshasa République démocratique du Congo COD
        Equatorial Guinea 28,051 633,441 2009 23 Malabo Guinea Ecuatorial/Guinée Équatoriale/Guiné Equatorial GNQ
        Gabon 267,667 1,514,993 2009 6 Libreville gabonaise GAB
        São Tomé and Príncipe 1,001 212,679 2009 212 São Tomé São Tomé e Príncipe STP
    Southern Africa
        ڏکڻ آفريڪا 1. بوٽسوانا. گبرون. 2. اسواتيني. مبابن. 3. ليسوٿو. مسرو. 4. نميبيا. ونڊوڪ. 5. ڏکڻ آفريڪا. بلومفونٽين، ڪيپ ٽائون، پريتوريا. 600,370 1,990,876 2009 3 Gaborone Botswana/Botswana BWA
        Eswatini 17,363 1,123,913 2009 65 Mbabane eSwatini/Eswatini SWZ
        Lesotho 30,355 2,130,819 2009 70 Maseru Lesotho/Lesotho LSO
        Namibia 825,418 2,108,665 2009 3 Windhoek Namibia NAM
        South Africa 1,219,912 51,770,560 2011 42 Bloemfontein, Cape Town, Pretoria[lower-alpha 6] yaseNingizimu Afrika/yoMzantsi-Afrika/Suid-Afrika/Afrika-Borwa/Aforika Borwa/Afrika Borwa/Afrika Dzonga/yeNingizimu Afrika/Afurika Tshipembe/yeSewula Afrika ZAF
    West Africa
        اولهه آفريڪا 1. بنين. پورٽو-نووو. 2. برڪينا فاسو. اوگادوگو. 3. ڪيپ ورڊ. پريا. 4. گمبيا. بنجول. 5. گھانا. اڪرا. 6. گني. ڪنڪري. 7. گني بسائو. بسائو. 8. آئيوري ڪوسٽ. عابدجان، ياموسوڪرو. 9. لائبريا. منروويا. 10. مالي. باماڪو. 11. موريتانيا. نوڪچوٽ. 12. نائجر. نيامي. 13. نائيجيريا. ابوجا. 14. سينٽ هيلينا، اسينشن ۽ ٽرسٽان دا ڪنها. جيمس ٽائون. 15. سينيگال. ڊاڪر. 16. سيرا ليون. فري ٽائون. 17. ٽوگو. لوم. 112,620 8,791,832 2009 78 Porto-Novo Bénin BEN
        Burkina Faso 274,200 15,746,232 2009 57 Ouagadougou Burkina Faso BFA
        Cape Verde 4,033 429,474 2009 107 Praia Cabo Verde/Kabu Verdi CPV
        The Gambia 11,300 1,782,893 2009 158 Banjul The Gambia GMB
        Ghana 239,460 23,832,495 2009 100 Accra Ghana GHA
        Guinea 245,857 10,057,975 2009 41 Conakry Guinée GIN
        Guinea-Bissau 36,120 1,533,964 2009 43 Bissau Guiné-Bissau GNB
        Ivory Coast 322,460 20,617,068 2009 64 Abidjan,[lower-alpha 7] Yamoussoukro Côte d'Ivoire CIV
        Liberia 111,370 3,441,790 2009 31 Monrovia Liberia LBR
        Mali 1,240,000 12,666,987 2009 10 Bamako Mali/Maali/مالي (Mālī)/𞤃𞤢𞥄𞤤𞤭 (Maali)/ߡߊߟߌ (Mali) MLI
        Mauritania 1,030,700 3,129,486 2009 3 Nouakchott موريتانيا (Mūrītānyā) MRT
        Niger 1,267,000 15,306,252 2009 12 Niamey Niger NER
        Nigeria 923,768 166,629,000 2012 180 Abuja Nigeria NGA
      سانچو:Country data Saint Helena, Ascension and Tristan da Cunha Saint Helena, Ascension and Tristan da Cunha (United Kingdom) 420 7,728 2012 13 Jamestown Saint Helena, Ascension and Tristan da Cunha SHN
        Senegal 196,190 13,711,597 2009 70 Dakar Sénégal SEN
        Sierra Leone 71,740 6,440,053 2009 90 Freetown Sierra Leone SLE
        Togo 56,785 6,019,877 2009 106 Lomé togolaise TGO
    Africa Total 30,368,609 1,001,320,281 2009 33

    آبادي

    سنواريو

    آدمشماري

    سنواريو
     
    Woman from Benin
     
    San Bushman man from Botswana
     
    Beja bedouins from Northeast Africa

    ٻوليون

    سنواريو
     
    Map showing the traditional language families represented in Africa:
      Afroasiatic (Semitic-Hamitic)
      Austronesian (Malay-Polynesian)
      Indo-European
      Khoisan
    Niger-Congo:
      Bantu
      Central and Eastern Sudanese
      Central Bantoid
      Eastern Bantoid
      Guinean
      Mande
      Western Bantoid
    Nilo-Saharan:
      Kanuri
      Nilotic
      Songhai

    مذھب

    سنواريو
     
    A map showing religious distribution in Africa

    جڏهن ته افريقي مختلف قسم جي مذهبي عقيدن کي مڃيندا آهن، ماڻهن جي اڪثريت افريقي مذهبن يا انهن جی حصن جو احترام ڪن ٿا. جڏهن ته، رسمي سروي يا مردم شماري ۾، گهڻا ماڻهو انهن وڏن مذهبن جي سڃاڻپ ڪندا جيڪي براعظم کان ٻاهر آيا آهن، خاص طور تي نوآبادياتي ذريعي سان. هن جا ڪيترائي سبب آهن، بنيادي هڪ نوآبادياتي خيال آهي ته افريقي مذهبي عقيدن ۽ عمل ڪافي سٺا نه آهن. مذهبي عقيدن ۽ انگن اکرن تي مذهبي وابستگي اچڻ مشڪل آهي ڇاڪاڻ ته اهي اڪثر ڪري ان حڪومتن لاءِ، جن سان مذهبي آبادي آهي، هڪ حساس موضوع آهن. ورلڊ بڪ انسائيڪلوپيڊيا جي مطابق، اسلام ۽ عيسائيت آفريڪا ۾ ٻه وڏا مذهب آهن. اسلام اتر آفريڪا سان گڏو گڏ اولهه آفريڪا ۾ سڀ کان وڌيڪ پکڙيل آهي ۽ ڪيترن ئي اتر ۽ اولهه آفريڪي ملڪن جو رياستي مذهب آهي، جهڙوڪ الجزائر، جتي 99 سيڪڙو آبادي اسلام تي عمل ڪري ٿي.

     
    The Great Mosque of Kairouan, erected in 670 by the Arab general Uqba Ibn Nafi, is the oldest mosque in North Africa.[31] Kairouan, Tunisia.
     
    Abuja National Mosque in Nigeria.

    ڏاکڻي، ڏکڻ اوڀر ۽ وچ آفريڪا جي اڪثر حڪومتن ۾ ماڻهن جي اڪثريت، انهي سان گڏ هورن آف آفريڪا ۽ اولهه آفريڪا جي وڏي حصي ۾، عيسائين جي سڃاڻپ ڪن ٿا. قبطي عيسائي مصر ۾، 36 ملين پيروڪارن سان، هڪ وڏي اقليت آهي ۽ ايٿوپين آرٿوڊوڪس چرچ ايٿوپيا ۾ 51 ملين پيروڪارن سان، سڀ کان وڏو چرچ آهي.

     
    National Church of Nigeria, Abuja

    انسائيڪلوپيڊيا برٽانيڪا جي مطابق، آبادي جو 45 سيڪڙو عيسائي، 40 سيڪڙو مسلمان آهن ۽ 10 سيڪڙو روايتي مذهبن جي پيروي ڪندا آهن. افريقين جو ٿورڙو تعداد هندو، ٻڌ ڌرم، ڪنفيوشس، بهائي، يا يهودي آهن. آفريڪا ۾ لادین پڻ اقليت ۾ آھن.[32]

     
    Vodun altar in Abomey, Benin

    مذھب

    سنواريو

    پڻ ڏسو: آفريڪا ۾ اسلام

     
    آفريڪا ۾ مذهبن جي ورڇ ڏيکاريندڙ نقشو. اسلام (سائو) ، عيسائيت (جامنی)، مقامي مذهب (گلابی) ٻيا (نارنگی)

    جڏهن ته افريقي مختلف قسم جي مذهبي عقيدن کي مڃيندا آهن، ماڻهن جي اڪثريت افريقي مذهبن يا انهن جی حصن جو احترام ڪن ٿا. جڏهن ته، رسمي سروي يا مردم شماري ۾، گهڻا ماڻهو انهن وڏن مذهبن جي سڃاڻپ ڪندا جيڪي براعظم کان ٻاهر آيا آهن، خاص طور تي نوآبادياتي ذريعي سان. هن جا ڪيترائي سبب آهن، بنيادي هڪ نوآبادياتي خيال آهي ته افريقي مذهبي عقيدن ۽ عمل ڪافي سٺا نه آهن. مذهبي عقيدن ۽ انگن اکرن تي مذهبي وابستگي اچڻ مشڪل آهي ڇاڪاڻ ته اهي اڪثر ڪري ان حڪومتن لاءِ، جن سان مذهبي آبادي آهي، هڪ حساس موضوع آهن. ورلڊ بڪ انسائيڪلوپيڊيا جي مطابق، اسلام ۽ عيسائيت آفريڪا ۾ ٻه وڏا مذهب آهن. اسلام اتر آفريڪا سان گڏو گڏ اولهه آفريڪا ۾ سڀ کان وڌيڪ پکڙيل آهي ۽ ڪيترن ئي اتر ۽ اولهه آفريڪي ملڪن جو رياستي مذهب آهي، جهڙوڪ الجزائر، جتي 99 سيڪڙو آبادي اسلام تي عمل ڪري ٿي.

     
    قيروان جي عظيم مسجد، 670ع ۾ عرب جنرل عقبه ابن نافع طرفان تعمير ڪئي وئي، اتر آفريڪا ۾ سڀ کان پراڻي مسجد آهي.[33] قيروان، تيونس۔
     
    نائيجيريا جي گاديءَ واري هنڌ ابوجا ۾ نائيجيريا جي قومي مسجد

    ڏاکڻي، ڏکڻ اوڀر ۽ وچ آفريڪا جي اڪثر حڪومتن ۾ ماڻهن جي اڪثريت، انهي سان گڏ هورن آف آفريڪا ۽ اولهه آفريڪا جي وڏي حصي ۾، عيسائين جي سڃاڻپ ڪن ٿا. قبطي عيسائي مصر ۾، 36 ملين پيروڪارن سان، هڪ وڏي اقليت آهي ۽ ايٿوپين آرٿوڊوڪس چرچ ايٿوپيا ۾ 51 ملين پيروڪارن سان، سڀ کان وڏو چرچ آهي.

     
    نائيجيريا جي گاديءَ واري هنڌ ابوجا ۾ نائيجيريا جو قومي چرچ

    انسائيڪلوپيڊيا برٽانيڪا جي مطابق، آبادي جو 45 سيڪڙو عيسائي، 40 سيڪڙو مسلمان آهن ۽ 10 سيڪڙو روايتي مذهبن جي پيروي ڪندا آهن. افريقين جو ٿورڙو تعداد هندو، ٻڌ ڌرم، ڪنفيوشس، بهائي، يا يهودي آهن. آفريڪا ۾ لادین پڻ اقليت ۾ آھن.[34]

     
    ابوما، بینن م مقامی آفريڪن مذھب جی وادون عبادت گاھہ.

    ثقافت

    سنواريو
     
    The rock-hewn Church of Saint George in Lalibela, Ethiopia is a UNESCO World Heritage Site.

    کاڌا

    سنواريو

    رانديون

    سنواريو
     
    The Namibia rugby team

    موسيقي ۽ رقص

    سنواريو
     
    A musician from South Africa

    خارجي ربط

    سنواريو
    آفريڪا بابت وڌيڪ ڏسو وڪيپيڊيا جي ڀينر رٿائن ۾:
      معني ڏسو وِڪِشنري تي
      تصويرون ۽ وڊيو ڏسو وڪي ڪامنز تي
      تربيتي مواد ڏسو وڪي ورسٽي تي
      نيوز اسٽوريز وڪي نيوز تان
      چَوِڻيون Quotations وڪي ڪوٽ تان
      سورس ٽيڪسٽس وڪي سورس تان
      درسي ڪتاب وڪي ڪتاب تان

    General information

    History

    سانچو:Africa topics سانچو:Africa

    حوالا

    سنواريو
    1. ↑ 1.0 1.1 "World Population Prospects: The 2017 Revision". ESA.UN.org (custom data acquired via website). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. حاصل ڪيل 10 September 2017. 
    2. ↑ "GDP Nominal, current prices". International Monetary Fund. وقت 25 February 2017 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 16 January 2022.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
    3. ↑ "GDP PPP, current prices". International Monetary Fund. وقت 22 January 2021 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 16 January 2022.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
    4. ↑ "Nominal GDP per capita". International Monetary Fund. وقت 11 January 2020 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 16 January 2022.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
    5. ↑ "Gordon Conwell Theological Seminary, African Christianity, 2020". وقت 3 May 2021 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 1 July 2021.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
    6. ↑ Sayre, April Pulley (1999), Africa, Twenty-First Century Books. ISBN 0-7613-1367-2.
    7. ↑ Swanson, Ana (17 August 2015). "5 ways the world will look dramatically different in 2100". The Washington Post. https://www.washingtonpost.com/news/wonk/wp/2015/08/17/5-ways-the-world-will-look-dramatically-different-in-2100/. 
    8. ↑ Harry, Njideka U. (11 September 2013). "African Youth, Innovation and the Changing Society". Huffington Post. http://www.huffingtonpost.com/njideka-u-harry/african-youth-innovation-_b_3904408.html. 
    9. ↑ Janneh, Abdoulie. "item, 4 of the provisional agenda – General debate on national experience in population matters: adolescents and youth" (PDF). United Nations Economic Commission for Africa. وقت 10 November 2013 تي اصل (PDF) کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 15 December 2015.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
    10. ↑ Collier, Paul; Gunning, Jan Willem (1 August 1999). "Why Has Africa Grown Slowly?". Journal of Economic Perspectives 13 (3): 3–22. doi:10.1257/jep.13.3.3. 
    11. ↑ Alemazung, Joy Asongazoh (1 September 2010). "Post-colonial colonialism: an analysis of international factors and actors marring African socio-economic and political development". Journal of Pan African Studies 3 (10): 62–85. سانچو:Gale. http://www.jpanafrican.org/docs/vol3no10/3.10Post-Colonial.pdf. Retrieved 24 October 2021. 
    12. ↑ Bayeh, Endalcachew (February 2015). "The political and economic legacy of colonialism in the post-independence African states". International Journal in Commerce, IT & Social Sciences 2 (2): 89–93. doi:10.4000/poldev.78. https://journals.openedition.org/poldev/78. Retrieved 24 October 2021. 
    13. ↑ Collier, Paul; Gunning, Jan Willem (1 August 1999). "Why Has Africa Grown Slowly?". Journal of Economic Perspectives 13 (3): 3–22. doi:10.1257/jep.13.3.3. 
    14. ↑ "Africa. General info". Visual Geography. وقت 24 April 2011 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 24 November 2007.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
    15. ↑ Studies, the Africa Center for Strategic. "African Biodiversity Loss Raises Risk to Human Security". Africa Center for Strategic Studies. حاصل ڪيل 2023-07-12. 
    16. ↑ Schneider, S.H. (2007). "19.3.3 Regional vulnerabilities". in Parry, M.L.. Chapter 19: Assessing Key Vulnerabilities and the Risk from Climate Change. Climate change 2007: impacts, adaptation, and vulnerability: contribution of Working Group II to the fourth assessment report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). Cambridge University Press (CUP): Cambridge, UK: Print version: CUP. This version: IPCC website. ISBN 978-0-521-88010-7. http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg2/en/ch19s19-3-3.html. Retrieved 15 September 2011. 
    17. ↑ Niang, I., O.C. Ruppel, M.A. Abdrabo, A. Essel, C. Lennard, J. Padgham, and P. Urquhart, "2014: Africa". In: Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part B: Regional Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Barros, V.R., C.B. Field, D.J. Dokken et al. (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, and New York, pp. 1199–1265. https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/WGIIAR5-Chap22_FINAL.pdf آرڪائيو ڪيا ويا 19 June 2020 حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين.
    18. ↑ "One of Africa's best kept secrets – its history" (en-GB ۾). BBC News. 1 July 2017. https://www.bbc.com/news/world-africa-40420910. 
    19. ↑ "The genetic diversity in Africa is greater than in any other region in the world". وقت 24 October 2021 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 24 October 2021.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
    20. ↑ "New study confirms that Africans are the most genetically diverse people on Earth. And it claims to pinpoint our center of origin.". وقت 24 October 2021 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 24 October 2021.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
    21. ↑ "Africa is most genetically diverse continent, DNA study shows". وقت 24 October 2021 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 24 October 2021.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
    22. ↑ The Egba United Government, a government of the Egba people, was legally recognized by the British as independent until being annexed into the Colony and Protectorate of Nigeria in 1914: Daly, Samuel Fury Childs (4 May 2019). "From Crime to Coercion: Policing Dissent in Abeokuta, Nigeria, 1900–1940". The Journal of Imperial and Commonwealth History 47 (3): 474–489. doi:10.1080/03086534.2019.1576833. ISSN 0308-6534. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/03086534.2019.1576833. Retrieved 5 July 2022. 
    23. ↑ Meredith, Martin (20 January 2006). "The Fate of Africa – A Survey of Fifty Years of Independence". The Washington Post. https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/discussion/2006/01/11/DI2006011101372.html. 
    24. ↑ 24.0 24.1 Honour, Hugh; Fleming, John (2005). A world history of art (7th ed.). London: Laurence King. ISBN 978-1856694513.  حوالي جي چڪ: Invalid <ref> tag; name "Honour-2005" defined multiple times with different content
    25. ↑ "Igbo-Ukwu (c. 9th century) | Thematic Essay | Heilbrunn Timeline of Art History". The Metropolitan Museum of Art. وقت 4 December 2008 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 18 May 2010.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
    26. ↑ Glick, Thomas F. (2005) Islamic And Christian Spain in the Early Middle Ages. Brill Academic Publishers, p. 37. ISBN 978-9004147713
    27. ↑ "Mauritania – Arab Invasions". countrystudies.us. وقت 23 June 2011 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 25 April 2010.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
    28. ↑ Nebel, A (1 April 2010). "Genetic Evidence for the Expansion of Arabian Tribes into the Southern Levant and North Africa". American Journal of Human Genetics 70 (6): 1594–1596. doi:10.1086/340669. PMID 11992266. 
    29. ↑ Lapidus, Ira M. (1988) A History of Islamic Societies, Cambridge.
    30. ↑ "IDB: Countries Ranked by Population". وقت 28 November 1999 تي اصل Check |url= value (مدد) کان آرڪائيو ٿيل.  Unknown parameter |url-status= ignored (مدد)
    31. ↑ Kng, Hans (2006-10-31). Tracing The Way. A&C Black. ISBN 9780826494238. https://books.google.com/books?id=sm0BfUKwct0C&q=mosque+kairouan+oldest+in+north+africa&pg=PA248. Retrieved 13 March 2015. 
    32. ↑ Kng, Hans (2006). Hans Kung, Tracing the Way : Spiritual Dimensions of the World Religions. Continuum International Publishing Group. p. 248. ISBN 978-0-8264-9423-8. https://books.google.com/books?id=sm0BfUKwct0C&pg=PA248. Retrieved 4 October 2014. 
    33. ↑ Kng, Hans (2006-10-31). Tracing The Way. A&C Black. ISBN 9780826494238. https://books.google.com/books?id=sm0BfUKwct0C&q=mosque+kairouan+oldest+in+north+africa&pg=PA248. Retrieved 13 March 2015. 
    34. ↑ Kng, Hans (2006). Hans Kung, Tracing the Way : Spiritual Dimensions of the World Religions. Continuum International Publishing Group. p. 248. ISBN 978-0-8264-9423-8. https://books.google.com/books?id=sm0BfUKwct0C&pg=PA248. Retrieved 4 October 2014. 


    حوالي جي چڪ: "lower-alpha" نالي جي حوالن جي لاءِ ٽيگ <ref> آهن، پر لاڳاپيل ٽيگ <references group="lower-alpha"/> نہ مليو

    "https://sd.wikipedia.org/w/index.php?title=آفريڪا&oldid=286801" تان ورتل