وڪيپيڊيا

ڌرمي مذهب

اهي مذهب جيڪي هندستان جي ننڍي کنڊ ۾ اُسريا

ڌرمي مذهب، ڪڏهن ڪڏهن ڌرمي مذهبن يا هندستاني مذهبن کي پڻ سڏيو ويندو آهي، هي اهي مذهب آهن جيڪي هندستاني برصغير ۾ اُسريا آهن. جن ۾ ٻڌمت ، هندوڌرم ، جين ڌرم ، ۽ سک ازم شامل آهن. [web 1] [1] جيتوڻيڪ هندستاني مذهب هندستان جي تاريخ سان ڳنڍيل آهن، هي مذهب، مذهبي برادرين جو هڪ وسيع سلسلو آهن، هي رڳو هندوستان تائين محدود ناهن. [web 1]

مکيه هندستاني مذهبن جا نشان
اصل مضمون: ويدانيت
هندستاني مذهب پيروڪارن جي تعداد جي لحاظ کان (2020 سروي) [2] [3] [4] [5]
مذهب آبادي
هندو</img> 1.25 بلين
ٻڌ ڌرم</img> 520 ملين
سک</img> 30 ملين
جين</img> 6 ملين
ٻيا 4 ملين
ڪُل 1.81 بلين

هندوستاني برصغير ۾ قديم مذهب جا ثبوت پٿر جو وچيون دور دور جنهن کي پٿرن وارو دور به سڏجي ٿو، جي جابلو غارن اندر ٺهيل چٽسالين مان مليا آهن. سنڌو ماٿري جي هڙاپائي ماڻهن جي تهذيب، جيڪا 3300 کان 1300 ق.م. (بالغ دور 2600-1900 ق.م.) تائين رهي هئي. اها هاڙاپائي تهذيب ۽ ان سان گڏ سنڌو تهذيب هڪ ابتدائي شهري ثقافت ۽ نظام هئي، جنهن لاءِ چيو ويندو آهي ته اهي ويدڪ مذهبن کان به اڳ واريون تهذيبون هيون [6]

هندوستاني مذهبن جي تاريخ، جڏهن لکت جي شڪل ۾ سامهون آهي، اتان شروع ٿي ٿئي ڇو ته ان کان اڳ ڪنهن کي ڄاڻ ناهي ته اهي ڪيئن شروع ٿيون ۽ اڀريون، تڏهن ئي هندوستاني مذهبن جي تاريخ ويدڪ مذهبن کان شروع ٿئي ٿي، جنهن لاءِ مشهور آهي ته اهي ويد سنڌو نديءَ جي ڪنارن ۽ ڪَپن تي ويهي آرين لکيا هئا. انهن شاعراڻي انداز ۾ لکتن کي ويد ۽ اگامس چيو ويندو آهي، سمجهيو ويندو آهي ته اگامس دراوڙي نسل جي ماڻهن لکيا هيا، جڏهن ته ويدن کان پتو پئي ٿو ته اهي شروعاتي هند-آريائي ماڻهن جا ثقافتي، سماجي ۽ مذهبي طريقا هئا. اڄڪلهه ته ان تي به بحث هلي ٿو پيو ته ڪجهه ڊي اين اي رپورٽن آرين جو هندوستان ۾ اچڻ کي چيلينج ڪيو آهي.[7] جيڪڏهن ائين آهي ته پوءِ ممڪنه اهي لکتون هتان جي مقامي ماڻهن لکيون هونديون. انهن مذهبي خيالن ۽ انهن جي لکڻين جي ترتيب، ترميم، تبصرن ۽ بحث مباحثن جي دور کي ويدڪ دور چيو ويندو آهي ۽ اهي ويد تقريباً 1750 کان 500 ق. ۾ لکيا ويا هئا. ويدن جي فلسفانه ڪتابن کي اُپشندن چيو ويندو آهي. اُپشند نثر ۾ لکيل فلسفي وارا ڪتاب آهن، جيڪي ويدن جي شعرن جي شرح آهن. هنن جو تعداد ڏيڍ کان ٻه سئو ٻڌايو وڃي ٿو، جن کي عام طور تي ويدانت - Vendanta پڻ چيو ويندو آهي. ويدانتا Vedānta کي ٻن مختلف طرح سان تشريح ڪئي وئي آهي پهرين تشريع ۾ چوندا آهن ته ويدانيت ان هندي مذهب جا آخري باب ۽ حصا آهن، ٻيو چيو ويندو آهي ته ويدانتا جو مطلب ئي اهو‌ آهي ته موجوده ويدن جو مقصد ئي سڀ کان بلند مقصد آهي يا کڻي ائين سمجهجي ته ويدانت لفظ جي معنيٰ آهي ”ويدن جو انت“ يعني ويدن جي پوئين ڀاڱي ۾ ٻڌايل مت ۽ ويچار آهن، اهي ويدن جو پويون ڀاڱو اُپنيشد آهن.[8] شروعاتي اپنشد عام دور Common Era کان اڳ جا آهن، يارنهن مکيه اپنشدن مان پنج اپشند ممڪن طور تي 6 صدي قبل مسيح کان اڳ لکيا ويا هئا ۽ خاص ڪري يوگا ۽ موڪش جنهن جو ابتدائي ويدن اندر ذڪر ٿيل آهي. [9]

800 ۽ 200 ق. جي وچ ۾ سرامنا دور دوارن ويدڪ هندو ازم ۽ پُراڻڪ هندو ازم جي وچ ۾ ٻه الڳ فلسفا جُڙجي ويا. ويدڪ هندو ازم ته اڳ ۾ ئي موجود هئي، جيڪي صرف ويدن اندر موجود لکڻين مطابق زندگيءَ گذاريندا هئا ۽ پوڄا ڪندا هئا، پر اوچتو ڇهين صدي قبل مسيح ۾، شرمانا تحريڪ جنهن جين ڌرم ۽ ٻڌمت فلسفن کي جنم ڏنو. شرمنڪ تحريڪ، هڪ قديم هندستاني مذهبي تحريڪ آهي جيڪا ويدڪ روايت کان تمام گهڻو مختلف آهي. شرمانا تحريڪ اڪثر ڪري ڪيترن ئي ويدڪ ۽ اپنشدڪ نظرين جيئن روح (آتمان) ۽ حتمي حقيقت (برهمڻا) کي رد ڪري ٿي. شرمانا تحريڪ، هندستاني مذهبن اندر هڪ الڳ فلسفو پيدا ڪرڻ جي ذميوار هئي، انهن ٻنهي فلسفن کي اسان ٻن مکيه فلسفي شاخن ۾ ورهائي سگهون ٿا، هڪڙي آستيڪا جيڪي هندو ازم جا ڇهه روائتي خيال ۽ ويدن جي پوڄا ڪن ٿا ته ٻئي پاسي ٻڌمت، جينزم، چارواڪا، وغيره ناستيڪا تي يقين رکن ٿا. بهرحال، ٻنهي شاخن يوگا، سنسارا (پيدائش ۽ موت جو چڪر) ۽ موڪشا (ان چڪر کان آزاد ٿيڻ) جي لاڳاپيل تصورن کي ورهائي ڌار ڪيو. [11] [13] [14]

پراڻڪ دور (200 ق.م. - 500 عيسوي) ۽ ابتدائي وچين دور (500-1100 عيسوي) هندومت فلسفي نئين جوڙجڪ کي جنم ڏنو، خاص طور تي ڀَڪتي ۽ شِو ازم ، شڪتي ازم ، وشنو ازم ، سمارتا ، ۽ قدامت پسند شروتا وانگر ننڍن گروهن کي جنم ڏنو.

ابتدائي اسلامي دور (1100-1500 عيسوي) پڻ هندوستاني مذهبن اندر نئين تحريڪن کي جنم ڏنو. جنهن ۾ سک ازم پڻ موجود آهي. سک ازم جو بنياد 15 صدي عيسويءَ ۾ گرو نانڪ جي تعليمات ۽ اتر هندستان ۾ ايندڙ نوَن سک گرون جي اثر هيٺ پيدا ٿيو. [web 2] هندستان ۾ برطانوي راڄ جي دور ۾، ان جي پوئلڳن جي وڏي اڪثريت پنجاب جي علائقن ۾ پيدا ٿي. ائين به چئي سگهجي ٿو ته هندومت اندر هڪ نئين فلسفي جنهن کي نيو ويدانيت چيو ويندو آهي ان جنم ورتو، جنهن هندستان جي آزاديء جي تحريڪ ۾ مدد ڪئي.

تاريخ

سنواريو
اصل مضمون: نوايانا

مدو

سنواريو
اصل مضمون: ٻڌ ازم ۽ جين ازم۽ هندستان ۾ ٻڌمت جو زوال

اسڪاٽش تاريخدان جيمس مل ، پنهنجي بنيادي ڪم The History of British India (1817) ۾، هندستان جي تاريخ کي ٽن دورن ۾ ورهايو، جنهن ۾ هندو، مسلم ۽ برطانوي دور شامل آهن. جيمس مِل جي ٺهيل دورن جي ورهاست مٿان تنقيد پڻ ڪئي وئي آهي، ان جي مقابلي ۾ ان قسم جي دورن ورهاست جي مقابلي ۾ هڪ ٻي دورن جي ورهاست پڻ موجود آهي، جنهن کي قديم، ڪلاسيڪل، وچين دور ۽ جديد دورن ۾ ورهايو ويو، جيتوڻيڪ ان ورهاست تي به تنقيد ڪئي وئي آهي. [15]

روميلا ٿاپر لکي ٿي ته اسڪاٽش تاريخدان جي ورهايل دورن ۾ حڪمران خاندانن ۽ پرڏيهي حملن تي تمام گهڻو زور ڏنو ويو آهي. [15] هن لکيو ته جيمس ان دورن جي ورهاست ۾ سماجي ۽ اقتصادي تاريخ کي نظرانداز ڪيو آهي. [15] روميلا مطابق قديم وچين دور جديد دورن جو ورهاڱو ان حقيقت کي نظر انداز ڪري ٿو ته مسلمانن جا حملا ۽ فتحون اٺين ۽ چوڏهين صديءَ جي وچ ۾ ٿيون، جڏهن ته هندوستان ڪڏهن به مڪمل طور فتح نه ٿيو هو. [15] ٿاپر جي مطابق، اهي ٻنهي دورن جي ورهاست اهم سماجي ۽ معاشي تبديلين جي بنياد تي ٿي آهي، جيڪي حڪمران طاقتن جي تبديلي سان لاڳاپيل نه آهن. [15] [16]

سمارٽ ۽ مائيڪلز، جيمس مل جي ورهايل دور جي پيروي ڪندي نظر اچن ٿا، جڏهن ته فلوڊ ۽ ميوز قديم، ڪلاسيڪل، وچين دور ۽ جديد دور جي پيروي ڪندا آهن. پر تفصيلي دور هن ريت ٿي سگهن ٿا: [17]

  • هندستان کان اڳ واري تاريخ جنهن ۾ سنڌو ماٿري جي تهذيب (سي. 1750 ق. م تائين)
  • لوهه وارو دور جنهن ۾ ويدڪ دور (c. 1750-600 ق. م) شامل آهي.
  • "ٻيون شهري" دور (c. 600-200 ق. م)
  • ڪلاسيڪل دور (c. 200 BCE-1200 عيسوي) [note 1]
    • پري-ڪلاسيڪل دور (c. 200 BCE-320 عيسوي)
    • "سونهري دور" (گپتا سلطنت) (سي. 320-650 عيسوي)
    • آخري-ڪلاسيڪل دور (سي. 650-1200 عيسوي)
  • وچين دور (سي. 1200-1500 عيسوي)
  • ابتدائي جديد دور (سي. 1500-1850)
  • جديد دور (برطانوي راڄ ۽ آزادي) (سي. 1850 کان)

اڳوڻا مذهب ( 1750 ق. م کان اڳ)

سنواريو

قبل از تاريخ

سنواريو

هندستاني برصغير جي ماڻهن جي پيروي ڪيل ابتدائي مذهب، جن ۾ ٻه اهم تهذيبون شامل هيون جن ۾ سنڌو ماٿري ۽ گنگا جي ماٿري شامل آهن،[23]

 
سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب جو ”ڪنگ پريسٽ“

هندستاني برصغير ۾ قبل از تاريخي مذهب جي تصديق ڪندڙ ثبوت ميسولٿڪ يا پٿر جي دور جي دوران مختلف غارن اندر چٽسالين مان ملن ٿا. جهڙوڪ ڀيمبيٽڪا غار، جنهن ۾ مختلف ناچ ۽ رسمن جون چٽساليون ٿيل آهن. ٻئي پاسي سنڌو درياءَ جي ماٿريءَ ۾ رهندڙ نوآبادياتي زرعي ماڻهن پنهنجن مئلن کي اهڙي طريقي سان دفن ڪيو جنهن مان ثابت ٿئي ٿو ته اهي روحاني عملن تي يقين رکندا هئا جنهن ۾ موت کان پوءِ واري زندگيءَ جا تصور ۽ جادوئي عقيدت وارا تصور شامل هئا. [24] ٻيون ڏکڻ ايشيائي پٿر جي دور جون سائيٽون، جهڙوڪ وچ مڌيا پرديش ۾ [25] پٿرن وارا غار ۽ اڀرندي پاسي ڪرناٽڪا جا ڪپگل پيٽروگليفس ، پٿرن واري آرٽ تي مشتمل آهن جنهن مان مذهبي رسمن ۽ موسيقيءَ جي رسمن جا ثبوت ملن ٿا. [26]

سنڌو ماٿري جي تهذيب

سنواريو
اصل مضمون: تانترا

سنڌو ماٿري جي ماڻهن جو مذهب ۽ عقيدن واري فلسفا، خاص طور تي ديوتائن کي سڃاڻڻ ۽ هندستاني مذهبن جي مذهبي عملن تي ڌيان ڏنو ويو آهي، جن بعد ۾ سنڌو ماٿري ۾ ترقي ۽ واڌ ويجهه ڪئي. تنهن هوندي، ثبوتن جي کوٽ سبب، پر ويد جيڪي مختلف ترجمن سان موجود آهن ان مطابق حقيقت اها آهي ته سنڌو لکت اڃان تائين اڻپوري آهي، جنهن جا نتيجا جزوي طور تي قياس آرائين تي ئي ٻڌل آهن. [27] هڙاپن ماڳن مان ملندڙ آثار قديمه جي ثبوتن، هندي ترجمن جي حوالي سان ابتدائي ۽ اثرائتا ڪم ڪيا ويا، جنهن هن علائقي ۾ هندو مذهبي رجحان جو بنياد رکيو. پر سنڌو مذهب جي تاريخ بابت اهو جان مارشل ئي هو، جنهن 1931 ۾ سنڌو مذهب جي مکيه خصوصيتن جي نشاندهي ڪئي، جنهن ۾ مرد خدا ۽ هڪ ماءُ ديوي جو هجڻ، جانورن ۽ ٻوٽن جي ديوتائن جي پوڄا ڪرڻ، ڦالوس ( لنگ ) ۽ ولوا ( يوني ) جي علامتي نمائندگي هجڻ، ۽ مذهبي عمل ۾ غسل ۽ پاڻي جو استعمال ڪرڻ شامل هيو. پر جان مارشل جي ان تشريح کانپوءِ سندس ترجمن تي پڻ مارشل جي ڪم تي گهڻو بحث ڪيو ويو آهي [28] [29]

 
پشوپتي مهر ، هڪ ويٺل انسان يا ديوتا، ۽ ممڪن طور تي ايٿيفالڪ شڪل ڏيکاريل آهي، جنهن جي چوڌاري جانور موجود آهن.

سنڌو ماٿريءَ جي هڪ مُهر جنهن کي پشتوپتي مُهر چيو ويندو آهي جيڪا مٿي ڏيکاريل تصوير ۾ پڻ موجود آهي. جنهن ۾ هڪ انسان يا ديوتا جي شڪل ۽ ويهڻ جو انداز ڏيکاريو ويو آهي. جنهن جي مٿي تي سڱ ڇاپيل آهن ۽ ان جي آس پاس مختلف جانور ڏسي سگهجن ٿا. مارشل ان شڪل کي هندو ديوتا شِو (يا رُدرا ) جي شروعاتي شڪل طور چئي ٿو، مارشل جو چوڻ آهي ته اها مُهر يوگا ۽ لنگا جي فلسفن سان لاڳاپيل آهي، ان اوتار کي جانورن جي پالڻھار طور سمجهيو ويندو آهي، مارشل مطابق ان مُهر ۾ ويٺل ديوتا کي ٽن اکين سان ڏيکاريو ويو آهي. انهيءَ ڪري مهر کي پشوپتي مهر جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو، پشوپتي (سڀني جانورن جي پالڻهار) کان پوءِ، شِو جو پڻ هڪ نمونو آهي. [28] [29] مارشل جي ان سڄي ڪم ۽ سمجهاڻي حمايت حاصل ڪئي پر ٻئي پاسي تنقيدنگارن مارشل جي ان ڪم تي تنقيد پڻ ڪيو. ڊورس شرينواسن دليل ڏنو آهي ته شڪل ۾ ٽي اکيون، يا يوگڪ پوزيشن ڪٿي به موجود ناهن، ۽ ويدڪ ادب ۾ رُدرا جانورن جو پالڻهار پڻ نه هو. [30] [31] هربرٽ سُليوان ۽ الف هلتيبائل پڻ مارشل جي ڏنل نتيجن کي رد ڪري ڇڏيو جنهن ۾ مارشل جي نتيجن مطابق شڪل ڪنهن عورت جي آهي، جڏهن ته بعد ۾ ان مُهر کي مهيشا، بُفيلو ديوتا ۽ وهاڻاس سان ڀيٽيو ويو آهي. جنهن جو سنسڪرت ٻولي ۾ مطلب آهي آمد رفت واري گاڏو آهي. جيڪا چوڌاري جانورن کي ديوتائن جي سوارين لاءِ استعمال ڪيو ويو آهي، جيڪي مُهر جي چارن طرفن مان ظاهر ٿين ٿيون. [32] [33] 2002 دوران، گريگوري ايل. پوسيل ان نتيجي تي پهتو ته ان شڪل کي ديوتا جي طور تي سڃاڻڻ مناسب هوندو، ان جو تعلق مينهن سان ڳنڍيو ويو آهي جيڪي پاڻيءَ جي آس پاس رهن ٿيون، اڄ به سنڌ، پنجاب توڙي سموري هندوستان اندر ڳوٺن ۾ مينهن کي چوپايي مال طور پاليو ويندو آهي جنهن جي واڌ ويجهه اڄ به سنڌو درياهه جي آس پاس ۽ سندن واهن جي آس پاس ٿئي ٿي، گريگوري مطابق مُهر ۾ موجود ديوتا جي پوزيشن مذهبي رسمن مطابق آهي، جنهن کي پروٽو شِوا جي حيثيت سان پڻ سمجهيو ويندو آهي. [29] سڀني تنقيدن باوجود مارشل به ان مُهر کي پروٽو شِوا جي اوتار سان ڳنڍيو آهي، ان کي جين ۽ ولاس سنگوَ [34] يا ٻڌ ڌرم ۾ مهاتما ٻڌ جي تيرٿنڪرا ريشڀا جي نالي سان مشهابت ڏني وئي آهي. [35] تاريخ دان هيئنرچ زيمر ، ٿامس ميڪويلي جي راءِ آهي ته پهرين جين تيرٿنڪر رشڀ ۽ سنڌو ماٿري جي تهذيب جي وچ ۾ ڪو تعلق موجود آهي. [36]

جان مارشل کوٽائي دوارن، مختلف مُهر ۽ مجسما هٿ ڪرڻ کانپوءِ ان اهو تصور ڏنو ته سنڌو ماٿريءَ جا ماڻهو عورت ديوتائن کي پوڄيندا هئا ۽ هن سمجهيو ته اهي مُهر ۽ مجسما شڪتي ازم جي هندو فرقي سان لاڳاپيل آهن. تنهن هوندي به سنڌو ماٿري جي ماڻهن جي زندگيءَ ۾ عورتن جي مجسمن جي ڪارڪردگي اڃا به واضح نه آهي، پوسل، جان مارشل جي مفروضي کي مظبوط دليل قرار نٿو ڏئي. [29] مارشل پنهنجي تشريح ڪيل ڪجهه مُهرن يا بيتل کي مقدس فالڪ يا لنگ جي نمائندگي طور سمجهي ٿو، پر موجوده دور ته ان جي بدران انهن کي پيسٽل يا گيم ڪائونٽر طور سمجهيو ويو آهي، جڏهن ته مُهر ۽ اوتار جيڪي يوني جي علامت سمجهيا وڃن ٿا. سمورن بحث مباحثن کانپوءِ‌ به انهن جي مذهبي علامت کي ختم نٿو ڪري سگهجي. [37]

سنڌو ماٿري جون ڪيتريون ئي مُھرون مختلف جانورن ڏانهن اشارو ڪن ٿيون، جن مان ڪجهه اهڙا به آهن انهن جو مقصد اهو وڃي بيهي ٿو ته اهي ڪنهن جلوس، جشن يا ميڙ ۾ کڻي وڃڻ جون چٽساليون ڏيکارين ٿيون. جڏھن ته ٻيون ڪيميرڪ تخليقون ڏيکارينديون آھن. [38] موهن جي دڙي جي هڪ مُهر ۾ هڪ اڌ انسان، اڌ مينهن وارو راڪاس هڪ شينهن تي حملو ڪندي ڏيکاريو ويو آهي، جيڪو شايد اهڙي راڪاس جو داستان ڪنهن سُميرين داستان جو حوالو پڻ ٿي سگهي ٿو، جتي ديوي ارورو، طرفان گلگاميش سان وڙهڻ وارو داستان شامل آهي. [28] ڪجهه مُهر ڏيکارين ٿيون ته هڪ ماڻهوءَ کي ٽوپي پاتل آهي جنهن کي ٻه سڱ آهن يا وري هڪ ٻوٽو هڪ تخت تي ويٺو آهي جنهن جي چوڌاري جانور آهن. [39] ڪجهه عالمن جو نظريو آهي ته هي شِو جو اڳوڻو شڪل آهي جنهن کي ٽوپي سُميرين ديوتا ۽ بادشاهن پاران پارايا ويا هئا. [39]

مصري ۽ ميسوپوٽيميائي تهذيبن جي ابتڙ، سنڌو ماٿريءَ ۾ ڪو به يادگار ۽ وڏو محل موجود ناهي، جيتوڻيڪ کوٽيل شهرن مان ظاهر ٿئي ٿو ته سنڌو سماج کي گهربل انجنيئرنگ جي وڏي ڄاڻ هئي. ان باوجود ان مان اهو سمجهي سگهجي ٿو ته مذهبي تقريبون ۽ عبادتون گهڻو ڪري انفرادي گهرن، ننڍن مندرن، يا کليل آسمان هيٺ ڪيون پئي ويو. جان مارشل ۽ بعد جي ليکڪن ۽ تاريخدانن پاران ڪيتريون ئي ماڳون تجويز ڪيون ويون آهن جنهن ۾ ممڪنه طور تي مذهبي رجهان موجود آهن، پر هن وقت صرف موهن جي دڙو ۾ مها سنان گھاٽ کي مذهبي رسمن ۽ پاڪائي لاءِ جڳهه جي طور تي وڏي پئماني ۾ ادب اندر استعمال ڪيو ويو آهي. [29] [37] هڙاپائي تمدن ۾ دفنائڻ جو عمل مختلف طريقن جو رهيو آهي، پر هن تهذيب جي ماڻهن پنهنجن همعصرن وانگر وڏا وڏا يادگار مقبرا نه ٺهرايا ۽ نه ئي پنهنجي مورتين جي وچ ۾ سونهري مقبرن ۾ مال دفن ڪيو. هڙاپا تهذيب ۾ اهڙو ثبوت مليو آهي جنهن ۾ ميتن کي پٺ ڀر ليٽائي دفن ڪرڻ (supine burial) جو طريقو استعمال ڪيو ويو، ۽ هڪ اهڙو عمل به مليو آهي جنهن کي جزوي دفن (fractional burial) چئجي ٿو، جنهن ۾ ميتن کي هوا ۾ ڇڏي ڏنو ويندو هو جيستائين رڳو وڃي هڏيون بچن، ان کان پوءِ دفن ٿيندو هو. ساڳئي وقت ساڙڻ (cremation) جا نشان به ملن ٿا. [29] [37]

ويدڪ دور (1750-800 قبل مسيح)

سنواريو

  هندستاني مذهبن جي دستاويزي تاريخ ويدڪ مذهب سان شروع ٿئي ٿي جيڪي شروعاتي هند-آريين جا مذهبي عمل ۽ طور طريقا هئا. انهن آرين جي مذهبي عملن کي گڏ ڪري بعد ۾ لکيو ۽ سنواريو ويو. ۽ انهن کي سَمهتا (جنهن کي عام طور تي ويد چيو وڃي ٿو) ۾ ترتيب ڏنو ويو. اهي تربيب ڏنل ويد چار مقدس مجموعا آهن، جن ۾ قديم سنسڪرت ۾ لکيل ڀڄن ۽ منتر شامل آهن. جنهن عرصي ۾ هي متن ترتيب، سنوار ۽ وضاحت ڪيا ويا ان کي ويدڪ دور چئبو آهي، جيڪو لڳ ڀڳ 1750 کان 500 ق م تائين رهيو. [17]

ويدڪ دور خاص طور تي چار ويدن ۾ مشتمل آهي، جيڪي برهمڻ ۽ پراڻ اوپنشادن جي ترتيب لاءِ تمام گهڻا اهم آهن، جيڪي ويدن ۾ موجود رسمن، منترن، ۽ تصورن تي مبني بحثن جي صورت ۾ پيش ڪيا ويا آهن. اڄ، هي متن هندومت جا سڀ کان اهم ۽ اصولي مُقدس لکتن مان آهن ۽ اهي ان مذهب جي بنيادي عقيدن جي تمام گهڻي تفصيل جي نمائندگي ڪن ٿا. [40]

ڪجهه جديد هندو عالم "ويدڪ مذهب" کي "هندومت" جي هم معني سمجهن ٿا. [41] سندراراجن جي مطابق، هندومت کي ويدڪ مذهب پڻ چيو ويندو آهي. [42] ٻين ليکڪن جو چوڻ آهي ته ويدن ۾ "هندو ڌرم بابت بنيادي سچايون" موجود آهن، [note 2] جنهن کي "قديم ويدڪ ڌرم جو جديد نسخو" چئي سگهجي ٿو.[44] بهرحال، جاميسن ۽ وِٽزل جي مطابق، آريا سماج ويدڪ مذهب کي سچي هندومت طور تسليم ڪري ٿي.

اصل مضمون: هندومت جو دور

ابتدائي ويدڪ دور - شروعاتي ويدڪ مجموعا (c. 1750-1200 ق م)

سنواريو
 
ٻڌمت مها ٻوڌي مندر, ٻڌ گيا, بِہار
 
جين پاليٽنا مندر, سترجينه پهاڙ, گجرات

رشي، رگ ويد جي رچنائن جا موسيقار، الهامي شاعر ۽ پيغمبر سمجهيا ويندا هئا. [note 3]

شروعاتي ويدڪ دور ۾، عبادت يا پوڄا جو طريقيڪار ڀڄن جي ادائيگي تي مشتمل هو، جنهن ۾ جڙي ٻوٽين (havana sámagri) کي باھ ۾ ساڙڻ، ياجس جي سُرَن جا نغما گائڻ، يعني قرباني جا منتر پڙهڻ شامل هو. [45] لفظ "يجن" جو معنيٰ سنسڪرت جي فعل "يَج" مان نڪتل آهي، جنهن جون ٽي معنائون آهن ان ۾ خدا جي عبادت (ديو پوجا)، اتحاد (سَنگَتيڪارڻ)، ۽ صدقو (دان) شامل آهن.[46] هن عمل جو هڪ اهم جزو قرباني جي باھ، جيڪا ديوي اگني طور سڃاتي ويندي آهي، ان باهه ۾ جڙي ٻوٽيون اڇلايون وينديون هيون، جيئن اهو سمجهيو ويندو هو ته باھ ۾ ٻرندڙ هر شيءِ خدا تائين پهچي ويندي.

ويدن ۾ مرڪزي تصور، سچائي (ساتيا) ۽ رتا شامل آهن. سچائي لفظ "سات" مان نڪتل آهي، جيڪو "هجڻ، وجود، رهڻ" "to be, to exist, to live" جي معنيٰ رکي ٿو. سات جو مطلب سچائي ۽ نيڪي آهي، جڏهن ستيا جو مطلب، وجود رکڻ آهي، رتا جو مطلب "تريب، قاعدو ۽ سچائي، يا جيڪو صحيح طريقي سان ڳنڍيل يا لاڳاپيل هجي"، يا کڻي ائين چئي ته اهو سڄو قدرتي ترتيب جو اصول آهي جيڪو ڪائنات ۽ ان ۾ موجود هر شيءِ جي عمل کي منظم ۽ هم آهنگ ڪري ٿو. "سچائي، جيڪو وجود جي سچائي ڏانهن اشارو آهي، ۽ رتا ڪائنات جي قانونن جي سچائي کي بيان ڪري ٿو جيڪي حقيقت جا بنيادي اصول آهن، ۽ ان مطابق انهن جي ظاهري ڌرم، قاعدن يا نيڪي جي زندگي جو پس منظر آهن. يا کڻي اهو پڻ چئي سگهجي ٿو ته "سچائي مطلق (Absolute) ۾ جڙيل انضمام (integration) جو اصول آهي، جڏهن ته رتا ان جو اطلاق ۽ ڪائنات ۾ عمل ڪندڙ قاعدن ۽ ترتيب جو ڪم آهي." رتا جي پيروي ڪرڻ سان ترقي حاصل ٿئي ٿي، جڏهن ته ان جي خلاف ورزي سان سزا ملندي. پنيڪر تبصرو ڪري ٿو:

اصل مضمون: ويدڪ دور۽ تاريخي ويدڪ مذهب

لفظ "رتا" پروٽو-هند-ايراني مذهب مان ورثي ۾ مليو آهي، جيڪو هند-ايراني ماڻهن جي مذهبي عقيدي تي مشتمل هو، جيڪو ابتدائي ويدڪ (هند-آريائي) ۽ زرتشتي (ايراني) لکتن کان اڳ موجود هو. "آشا" اويستان ٻوليءَ جو لفظ آهي (جيڪو ويدڪ ٻوليءَ جي رتا سان مشابهت رکندو آهي) جيڪو زرتشتي فلسفي ۽ عقيدي[47] ۾ هڪ اهم مفهوم جي نمائندگي ڪري ٿو. "ڌرم" جو لفظ اڳ ئي برهمڻيت جي سوچ ۾ استعمال ڪيو ويندو هو، جتي ان کي رتا جو هڪ پہلو سمجهيو ويندو هو.[48]

هن دور جا وڏا فلاسافر رشي نارائنا، ڪنوا، رشبا ، واماديو ۽ انگيراس هئا. [49]

وچين ويدڪ دور (سي. 1200-850 ق.م.)

سنواريو

وچين ويدڪ دور ۾، يجرويد جا منتر ۽ پراڻا برهمي لکت شامل هئا. [17] برهمڻ طاقتور وچولي ٿيا هئا. [17]

هندستان ۾ جين مت جون تاريخي جڙون 9 صدي قبل مسيح ۾ ملي ٿيون، جڏهن پارشواناٿ ۽ سندس عدم تشدد واري فلسفي جو اڀار ٿيو. [50] [51]

آخري ويدڪ دور (850 قبل مسيح کان)

سنواريو

ويدڪ مذهب وقت سان گڏ هندومت ۽ ويدانت ۾ تبديل ٿيون، جيڪو پاڻ کي ويدن جو 'جوهر' سمجهن ٿيون، ۽ ويدڪ ديوتائن کي ڪائنات جو هڪ ئي نظر سان ترجمو ڪن ٿيون، جتي 'خدا' (برهما) ٻنهي ايشوَر ۽ برهما جي شڪل ۾ موجود آهي. ويدن کان پوءِ جي هن سوچ، جنهن ۾ اپنشد ۽ پوءِ جا لکت جهڙوڪ مهاڪاويا (رامائڻا ۽ مهاڀارت) شامل آهن، اهي جديد هندومت جو هڪ اهم جُزو بڻجن ٿا. ويدڪ مذهب جي رسمن جي روايت قدامت پسند شروتا روايت ۾ محفوظ آهن.

سنسڪرتائزيشن

سنواريو

هن دور کي ويدڪ هندومت سڏڻ هڪ تضاد آهي، ڇاڪاڻ ته ويدڪ مذهب انهن ڳالهين کان تمام مختلف آهي، جن کي عام طور تي هندو مذهب چيو ويندو آهي - گهٽ ۾ گهٽ هي قديم مذهب، عبراني مذهبن جي وچين دور ۽ جديد عيسائي مذهب کان مختلف آهي. بهرحال، ويدڪ مذهب کي هندومت جي اڳواڻ طور سمجهي سگهجي ٿو."[40][note 4]

ويدڪ دور کان وٺي، برصغير ۾ مختلف سماجي طبقن جا ماڻهو پنهنجي مذهبي ۽ سماجي زندگي کي برهمڻيت جي معيارن مطابق بڻائڻ لاءِ مائل رهيا آهن، جنهن کي ڪڏهن ڪڏهن سنسڪرتائزيشن چيو ويندو آهي. [53] اهو ان رجحان ۾ ظاهر ٿئي ٿو جتي مقامي ديوتائن کي سنسڪرت متن ۾ ذڪر ڪيل ديوتائن سان مشابهت ڏني ويندي هئي.[53]

شرمنڪ دور (c. 800-200 ق م)

سنواريو
اصل مضمون: ويد۽ سمهيتا

شرامنڪ سڌاري تحريڪن جي دور ۾، ويدڪ مذهب جا ڪيترائي عنصر وڃائجي ويا. مائيڪلز جي مطابق، "اهو درست آهي ته ان کي ويدڪ مذهب ۽ هندومت جي وچ ۾ هڪ موڙ سمجهيو وڃي ٿو.

آخري ويدڪ دور - برهمڻ ۽ اپنشد - ويدانت (850-500 قبل مسيح)

سنواريو

رتا هر شيءِ جي حتمي بنياد آهي؛ اهو "اعليٰ" آهي، حالانڪه ان کي هڪ غير متحرڪ معنيٰ ۾ نه سمجهڻ گهرجي. [...] اهو هر شيءِ ۾ موجود ابتدائي حرڪت جي اظهار آهي...." [54]

آخري ويدڪ دور (9هين کان 6هين صدي قبل مسيح) اپنشدڪ يا ويدانتڪ دور جي شروعات کي ظاهر ڪري ٿو. [web 3] [55] [56] [58] هي دور انهن ڪيترن ئي پهلوئن جي شروعات کي پيش ڪري ٿو جيڪي پوءِ ڪلاسيڪل هندومت جو حصو بڻيا،[59] هي دور اپنشدن لکت جي ترتيب سان شروع ٿيو، پوءِ سنسڪرت مهاڪاويا، ۽ پوءِ پُراڻن جي نئين ترتيب ٿي.

اپنشد (Upanishads) ڪلاسيڪي هندومت جي فڪري فلسفي طور ڪم ڪن ٿا ۽ انهن کي ويدانت (ويدن جو نتيجو) سڏيو وڃي ٿو. [60] پراڻن اپنشدن رسمن تي سخت تنقيد ٿي. بريهدارنياڪ اپنشد ۾، جيڪو به پاڻ کان سواءِ ڪنهن ٻئي ديوتا جي پوڄا ڪري ٿو، ان کي "ديوتائن جو گهريلو جانور" سڏيو وڃي ٿو. مُنڊڪ اپنشد انهن پراڻن رسمن تي سڀ کان وڌيڪ سخت تنقيد ڪري ٿو.

عالمن جو خيال آهي ته پارسوا ، 23 هين جين ترٿنڪر هن دور ۾ 9 صدي قبل مسيح ۾ رهندو هو. [61]

شرمڻڪ روايت جو عروج (7 صدي کان 5 صدي قبل مسيح)

سنواريو

جين مت ۽ ٻڌمت جو شرامڻا روايتن جو حصو آهن. اهي مذهب 700–500 قبل مسيح جي وچ ۾ مگڌا رياست اندر نمايان ٿيا، [62] [63] [64] ۽ اهي اتر اوڀر هندوستان جي قديم، آريه کان اڳ واري اعليٰ طبقي جي ڪائناتيات cosmology ۽ انسانيات anthropology کي ظاهر ڪن ٿا.[65] انهن مذهبن سان لاڳاپيل مفهومن جهڙوڪ سنسار (پيدائش ۽ موت جو چڪر) ۽ موڪشا (ان چڪر مان آزادي) جي نظري کي ظاهر ڪن ٿا.[66] [68]

شرامڻا تحريڪن هندوستاني مذهبن اندر رواجي رسمن کي چئلينج ڪيو. شرامڻَ ويدڪ روايتن کان الڳ گهمندڙ نظرين جي ڀڳت ڪندا هئا. [69] مهاويرا، جين مت جو حامي، ۽ ٻڌا (563-483 قبل مسيح)، ٻڌ مت جو باني، هن تحريڪ جا سڀ کان اهم شخصيتون هئا. [70] [71] [72] [73] [74] [75] [76]


شرامڻ تحريڪن ئي جنم ۽ موت جي چڪر (سنسار) ۽ آزادي جي تصور کي جنم ڏنو. [66] [77] [69] [79] [80] [82] [84] اپنيشادن جو ٻڌ مت جي عالمن مٿان اثر علمي بحث جو موضوع رهيو آهي. جتي رادهاڪرشن، اولڊنبيرگ، ۽ نيوماڻ اپنيشادي اثر تي يقين رکندا هئا، اتي ايليٽ ۽ ٿامس انهن نقطن کي اجاگر ڪيو جتي ٻڌ مت اپنشدڪ جي مخالفت ڪئي. [85] جيتوڻيڪ ٻڌ مت ڪجهه اپنيشادي خيالن کان متاثر ٿي سگھي ٿو، پر ان آخرڪار انهن جي رواجي رجحانات کي رد ڪيو.[86] [87]

جينزم
سنواريو
اصل مضمون: Pala Empire۽ Gupta Empire

جين مت 24 روشن مخلوقن جي نسل پاران قائم ڪيو ويو، جيڪو 9هين صدي قبل مسيح ۾ پارشوانٿ ۽ 6هين صدي قبل مسيح ۾ مهاويرا تي ختم ٿيو. [89]

جين مت جو 24هون ترٿنڪارا، مهاويرا، پنج قسم جي واعدن تي زور ڏنو: جن ۾ اهنس (عدم تشدد)، سَتْيا (سچائي)، اَستِيا (چوري نه ڪرڻ)، ۽ اَپارِگْرَح (غير منسلڪ هجڻ) شامل آهن. جين مذهب جي روايت موجب ترٿنڪارا جي تعليم سڀني ڄاتل وقت کان اڳ موجود آهي، ۽ عالمن جو خيال آهي ته پارشوا، جيڪو 23هين ترٿنڪارا طور سڃاتو وڃي ٿو، هڪ تاريخي شخصيت هئي. ويڊن کي ڪجهه ترٿنڪارا ۽ هڪ اسڪيٽڪ ascetic ترتيب جو بيان ڏيڻ جو خيال آهي جيڪو شرماڻا تحريڪ جي مشابهت رکي ٿو. [90] [note 5]

ٻڌ مت
سنواريو
 
ٻڌ ڌرم جا ڀڪشو رنگين واريءَ مان ٺهيل روايتي واريءَ واري منڊالا پرفارم ڪري رهيا آهن
اصل مضمون: Sanskritization

گوتم مهاتما ٻڌ، جنهن کي "جاڳڻ وارو" (ٻُڌ) چيو ويندو هو، شاڪيا قبيلي ۾ ڄائو، جيڪو ڪپيلاوستو ۽ لمبني ۾ رهندو هو، جيڪو هاڻي ڏکڻ نيپال آهي. بادشاهه اشوڪ جي لمبيني ٿنبن جي رڪارڊ موجب، گوتم لمبيني ۾ ڄائو، جيڪو مگڌا سلطنت جي اڀرڻ کان پهرين هو، جنهن کي روايتي طور تي 546 کان 324 قبل مسيح تائين موجود رهڻ جو ٻڌايو ويندو آهي. شڪيا نسل انگيراس ۽ گوتم مهارشي جي نسل مان هجڻ جي دعويٰ ڪندا هئا، جيڪو آيوڌيا جي شاهي نسل مان آهي.[91]

ٻڌمت ان روشن خيالي تي زور ڏي ٿو جنهن ۾ جاڳڻ (نِبّانا، نِرواڻا) ۽ جنم جي چڪر کان آزادي جي نظريي ۽ عقيدي هيٺ ڪم ڪري ٿو. هي مقصد ٻن اسڪول آف ٿاٽ ذريعي حاصل ڪيو ويندو آهي: ٿيراوڙا، جيڪو سري لنڪا، برما، ٿائيلنڊ، ڏکڻ اوڀر ايشيا، وغيره ۾ عمل ڪيو ويندو آهي ۽ ماهاينا، (تبت، چين، جاپان، وغيره ۾ عمل ڪيو ويندو آهي.[92] [93]

جين مت ۽ ٻڌمت جو پکيڙ (500-200 قبل مسيح)

سنواريو
 
گوتم ٻڌ جو هڪ مجسمو سارنٿ، اتر پرديش، ڀارت، 4 صدي عيسوي.
 
مهاوير جو بت، جيڪو جين مت جو 24هون ۽ آخري ترٿنڪر آهي.

جين مت ۽ ٻڌمت ٻئي هندستان ۾ مگڌا سلطنت جي دور ۾ پکڙيا.

موريا سلطنت جي اشوڪا جي دور ۾ ٻڌ ڌرم ترقي ڪئي، جنهن ٻڌمت جي تعليمات جي سرپرستي ڪئي ۽ 3 صدي قبل مسيح ۾ هندستان جي برصغير کي متحد ڪيو. هن ٻاهر تبليخ ڪندڙ موڪليا، جنهن کانپوءِ ٻڌمت کي ايشيا ۾ پکيڙڻ جي مدد ملي. [94]

جين مت جي سنهري دور جي شروعات بادشاهه کڙاويلا جي دور ۾ ٿي، جيڪو ٻين صدي قبل مسيح ۾ ڪلينگا جو بادشاهه هو، جيڪو جين مت جي خاص سرپرستي سبب موجود هيو. هن جو دور جين مت لاءِ واڌاري ۽ اثر جي دور طور ڏٺو وڃي ٿو، حالانڪه جين مت صديون اڳ کان ئي ترقي ڪري چڪو هو ۽ هن جي دور کان پوءِ به ان جي اهميت ۾ واڌارو جاري رهيو.[95]

دراوڙي ثقافت

سنواريو

اوائلي دراوڙي مذهب هندومت جي غير ويدڪ واري شڪل تي موجود هو، ڇاڪاڻ ته اهو تاريخي طور تي يا موجوده دور ۾ اڳامڪ آهي. آڳامَ اصل ۾ غير ويدڪ آهن ۽ انهن کي پوء ويدڪ لکت يا اڳ ويدڪ زباني صحيفن جي طور تي تاريخ ڏني وئي آهي. آڳامَ تامل ۽ پوءِ سنسڪرت جي مقدس صحيفن جو هڪ مجموعو آهي جيڪو خاص طور تي مندر جي تعمير، مورتي جي تخليق جا طريقا، ديوتائن جي پوڄا جا طريقا، فلسفياتي نظريا، مراقبتي طريقا، ڇهه قسم جي خواهشن جي حصول ۽ چار قسم جي يوگا جا طريقا بيان ڪري ٿو. ان کان علاوه، هندو مت ۾ سرپرست ديون، مقدس فطرت ۽ جاندارن جي پوڄا پڻ اڳ ويدڪ ڊراوڙي مذهب جي هڪ ورثي جي طور تي تسليم ڪئي وئي آهي.[96] [97]

 
ساگا اگستيا، تامل ادب جو پيءُ

قديم تامل گرامر جي صحيفن، جيئن Tolkappiyam، ڏهه انسائيڪلوپيڊيا Pattuppāṭṭu، ۽ اٺ ڪتابن جا مجموعا Eṭṭuttokai، قديم دراوڙي مذهب جي شروعات تي روشني وجھڻ ۾ مددگار ثابت ٿين ٿيون. سيئون[98] کي ڳاڙهي خدا طور سمجهيو ويو، جيڪو نيري مور تي ويٺل آهي، هميشه جوان ۽ چمڪدار آهي، جيڪو تاملن جو پسنديده خدا آهي. [98] سوان[99] پڻ سپريم خدا سمجهيو ويندو هو. سيئون ۽ سوان [100] [101] [102] [103] [104] جي ابتدائي آئيڪانڪ تصوير، ۽ مقامي فطرت ۽ جاندارن سان وابستگي، سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب تائين وڃي لڳي ٿي.[100] [102] [105] [106] [69] [101]

سنگم جي منظرنامي کي پنجن ڀاڱن ۾ ورهايو ويو، جن کي مزاج، موسم ۽ زمين جي قسم جي بنياد تي 5 قسمن ۾ ورهايا ويا، جن کي ٿنائيس چيو ويندو آهي، Tolkappiyam ۾ ذڪر ڪيو ويو آهي ته هر هڪ ٿنائيس سان لڳاپيل ديوتا موجود هئا، جهڙوڪ سيئون ڪُرنجِي (پهاڙن) ۾، ٿيرومال مُلائي (جهنگ) ۾، ڪوتراوي ماروٿم (ميدانن) ۾، ۽ ونجِيڪو نيٿَل (سمنڊن ۽ ساحلن) ۾. ٻيا خدا جيڪي ذڪر ڪيا ويا آهن انهن ۾ مايون ۽ والي شامل آهن، جيڪي وقت سان گڏ هندو مت ۾ ضم ٿي ويا.

دراوڙي ٻولي جو ابتدائي ويدڪ مذهب تي اثر واضح آهي،[107] ۽ انهن مان ڪيتريون ئي خاصيتون قديم ترين ڄاڻايل هند آريائي ٻوليءَ ۾ موجود آهن، جيڪو رگ ويد (تاريخ لڳ ڀڳ 1500 ق م) جي ٻوليءَ آهي،[107] جنهن ۾ دراوڙي ٻوليءَ مان ورتل هڪ درجن کان وڌيڪ لفظ شامل آهن.[108] [109] اهو قديم دراوڙي ۽ هند-آريائي ٻولي ماڻهن جي وچ ۾ هڪ ابتدائي مذهبي ۽ ثقافتي ميلاپ يا synthesis جي نمائندگي ڪري ٿو، [110] [113] جيڪو وقت سان گڏ مقدس آئيڪانڪ تصوير، روايتون، فلسفا، فطرت، ۽ جاندارن جي ذريعي واضح ٿيندا ويو،[114] جيڪي هندومت، ٻڌمت، چارواڪا، شرمانا، ۽ جين مت تي اثر انداز ٿا. [110] [115] [116]

 
دراوڙي فن تعمير جو عام نمونو جيڪو ڪوئل koyil کان راجا جي رهائش جي طور تي ترقي ٿي.

سڄي تاملڪم ۾، بادشاهن کي فطري طور خُدا سمجهيو ويندو هو ۽ انهن کي مذهبي لحاظ سان اهميت حاصل هئي.[117] انهن کي زمين تي خدا جي نمائندن طور سمجهيو ويندو هو ۽ اهي "ڪوئل koyil" ۾ رهندا هئا، جنهن جو مطلب "خدا جو رهائش گاهه" آهي. جديد تامل لفظ ۾ مندر لاءِ "ڪوئل" koil لفظ استعمال ڪيو ويندو آهي. بادشاهن جي مذهبي رسمن مطابق عبادت پڻ ڪئي ويندي هئي.[118] [119] خدا جي موجوده اصطلاحون، جيئن "ڪو" (جو مطلب آهي "بادشاهه")، "اِرَئي" (جو مطلب آهي "سلطان")، ۽ "اَڻڊَوَر" (جو مطلب آهي "فتح ڪندڙ")، بنيادي طور تي ديوتائن ڏانهن اشارو ڪن ٿا.. اهي تصورات بعد ۾ هندو ڌرم ۾ شامل ڪيا ويا جيئن شيو جي افسانوي شادي راڻي ميناچي سان، جيڪو مڌورائي تي حڪومت ڪندي هئي، يا وانجيڪو، هڪ خدا جيڪو بعد ۾ اندرا ديوتا ۾ ضم ٿي ويو[120] ٽولڪاپيئر "ٽن تاجن واري بادشاهن" کي "جنت طرفان ٽي تسبيح" جي نالي سان حوالو ڏنو ويندو هيو.[121] دراوڙي ڳالهائيندڙ ڏکڻ ۾، ديوتائي بادشاهت جي تصور رياست ۽ مندرن جي اهم ڪردار کي اختيار ڪرڻ ۾ مددگار ثابت ٿيو.[122]

ماءُ ديوتا mother goddess جي عبادت هڪ اهڙي سماج جي اشارو سمجهي وڃي ٿي جيڪا نسائيت femininity کي عزت ڏيندي هئي. ماءُ ديوتا کي هڪ ڪنوار جي طور تي تصور ڪئي ويندي هئي، جيڪا سڀني کي جنم ڏيڻ واري هئي، ۽ عام طور تي اهو تصور شڪتيزم سان لاڳاپيل آهي.[123] سنگم دور جي مندرن، خاص طور تي مڌورائي ۾، ائين لڳي ٿو ته خدا جي عبادت لاءِ پنڊت عورتون موجود هيون.[124] سنگم جي ادب ۾، Palamutircholai جي مندر ۾ ڪُراوا پندت عورت طرفان ڪيل رسمن جو تفصيلي بيان موجود آهي.[125] ابتدائي دراوڙي ماڻهن ۾ پوڄا لاءِ يادگاري پٿر، ناتوڪال يا هيرو اسٽون ظاهر ٿيا، ۽ اهي سنگم دور کان پوءِ، تقريباً 16 صدي تائين جاري رهيا.[126] اهو رواج هو ته جيڪي ماڻهو جنگ ۾ فتح حاصل ڪرڻ چاهيندا هئا اهي هيرو اسٽون جي عبادت ڪندا هئا ته جيئن انهن کي فتح لاءِ دعا ملي.[127]

ايپيڪ ۽ ابتدائي پراڻنڪ دور (200 ق.م. - 500 عيسوي)

سنواريو
اصل مضمون: Brahmanas، Upanishads۽ Vedanta
 
ڪرشنا گهوڙي ديوتا ڪيشي سان وڙهندي، پنجين صدي، گپتا دور.

فلڊ ۽ ميوس 200 ق م کان 500 ق م جي وچ واري دور کي هڪ الڳ دور جي طور تي بيان ڪندا آهن، جيڪي اِيپڪس دور ۽ پهرين پُراڻنڪ جي لکت وارو دور آهي. برعڪس، مائيڪل ان وڌيڪ وسيع دور کي 200 ق م کان 1100 ق م تائين سمجهي ٿو، جيڪو "ڪلاسِيڪل هندو ازم" جي اڀار جو دور آهي، جيڪو گپتا سلطنت دوران پنهنجي "سنھري دور" سان پڻ سڃاتو وڃي ٿو.

 
لليتا جو هڪ بيسالت مجسمو جيڪو گنيشا ۽ ڪارتيڪيا ، پالا دور ۾ لڳل آهي.

الف هِلٽبيٽل جي مطابق، هندومت جي ترقي ۾ مضبوط ٿيڻ جو هڪ دور ويدڪ اپنشد جي آخري وقت (c. 500 ق م) ۽ گپتا جي عروج جي دور (c. 320-467 سينچري) جي وچ ۾ ٿيو،. هن دور کي الف "هندوازم جو سنگم"، "برهمڻن جو سنگم"، يا "اورٿوڊوڪس جو سنگم" سڏيندو آهي. هي سنگم synthesis ٻين مذهبن ۽ ثقافتن سان انٽرايڪشن جي ذريعي ترقي ڪئي، جنهن هندو خيال ۽ عمل جي رخ کي هڪ مختلف شڪل ڏني.

اصل مضمون: Mahavira، Jainism، Timeline of Jainism۽ Jain community

ٻي صدي عيسويءَ دوران ويدانت واري دور جي پڄاڻيءَ ڪيترن ئي نئين مذهبي شاخن کي جنم ڏنو، جن ويدانتڪ فلسفي کي اڳتي وڌايو. يوگا ، ڊيويت ، ادويت ، ۽ وچين دور جي ڀڪتي تحريڪ انهن ترقي ڪندڙن ۾ نمايان هئا.

سمرتي

سنواريو

200 ق.م کان 100 عيسوي جي عرصي دوران سمرتي لکتن ويدن جي اختيار تي زور ڏنو. "ويدن کي رد ڪرڻ کان انڪار" هندومت کي سڃاڻڻ لاءِ هڪ اهم معيار بڻجي ويو، جيڪو ان کي بدعت وارن مذهبن، جهڙوڪ ٻڌمت ۽ جين مت کان ڌار ڪري ٿو، جن ويدن کي رد ڪيو. ڇهن هندو فلسفي نظامن (درسانس) مان، ميماسا ۽ ويدانتا خيال شروتي روايت ۾ گهڻو جڙيل آهن. انهن خيالن کي ڪڏهن ڪڏهن "سمارٽا" چيو ويندو آهي ڇاڪاڻ ته اهي شروتي تي ٻڌل سمرتي لکت آهن جيڪي روائتي خيال کي هٿي ڏين ٿا. الف هلٽيبيٽل موجب، هندو مت جي مضبوط ٿيڻ ڀڪتي (عقيدت) جي اثر هيٺ ٿي. ڀڳوت گيتا مضبوط ٿيڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو، جنهن کي "سمارٽا" سڏيو وڃي ٿو، جيڪو شوا ۽ وشنو کي فعلي طور هڪٻئي جي مددگار پر وجودي طور هڪجھڙو سمجهي ٿو.

ويدانت - برهما سوترا (200 ق.

سنواريو
اصل مضمون: Gautama Buddha، Buddhism، Pre-sectarian Buddhism، History of Buddhism۽ History of Buddhism in India

آڳاٽين لکڻين ۾، سنسڪرتي اصطلاح 'ويدانت' خاص طور تي اپنشدن ڏانهن اشارو ڪيو آهي، جيڪي ويدڪ روايت جا سڀ کان وڌيڪ فڪر ڪندڙ ۽ فلسفيانه لکت آهن. پر، هندو مت جي وچئين دور ۾، ويدانت جو مطلب هڪ فلسفي خيال بڻجي ويو، جيڪو اپنشدن جي تعليمات جو ترجمو ڪندو هو. روايتي ويدانت شبدا پرماڻا يعني مقدس لکتن جي ثبوتن کي سڀ کان وڌيڪ قابل اعتماد علم جو ذريعو سمجهيو ويندو هو، جڏهن ته پرتيڪشا يعني ادراڪ ۽ انمان يعني منطقي نتيجي کي ثانوي، پر صحيح طور تي علم حاصل ڪرڻ جو ذريعو سمجهيو ويندو هيو.

ويدانتي خيالن کي هڪ گڏيل فلسفيانه ڪتاب ۾ ترتيب بادراياڻا پاران برهما سوترس ۾ ڪيو ويو، جيڪو لڳ ڀڳ 200 ق.م ۾ لکيو ويو. برهما سوترس مختصر جملي تي ٻڌل آهن، جيڪي ڪيترن ئي تشريحن جي تابع آهن. ان جي نتيجي ۾ ڪيترائي ويدانت خيالن وجود ۾ آيا، جن مان هر هڪ پنهنجو الڳ انداز سان انهن لکتن جي تشريح ڪئي ۽ پنهنجا ذيلي تبصرا لکيا.

هندستاني فلسفو

سنواريو

  200 عيسويءَ کانپوءِ، ڪيترن ئي فڪري خيالن کي رسمي طور تي هندستاني فلسفي ۾ ترتيب ڏنو ويو، جن ۾ سامکيا، يوگا، نياياءِ، ويشيشڪا، ميمانسا، ۽ ادويت ويدانت شامل آهن. هندو مت، جيڪو گهڻو ڪري گهڻ ديوين، پينٿيسٽڪ يا بت پرست مذهب آهي، پر ان هوندي الحادي خيالن جي به گنجائش رکي ٿو. ڪارواڪ خيال، جيڪو لڳ ڀڳ 6 صدي قبل مسيح ۾ وجود ۾ آيو، هندستاني فلسفيءَ جو سڀ کان وڌيڪ الحادي ۽ مادياتي خيال آهي. ڪارواڪ کي ناستيڪا ("غير روايتي") نظام طور درجه بندي ڪئي وئي آهي، ۽ ان کي عام طور تي هندو مت جي ڇهن روايتي خيالن ۾ شمار نٿو ڪيو وڃي. اهو هندو مت ۾ مادي سوچ جي موجودگي جي ثابتي طور اهم آهي. بهرحال، ڪارواڪ فلسفي جي سمجهاڻي اڻپوري آهي ۽ اڪثر ٻين خيالن جي تنقيد تي ٻڌل آهي، ۽ اهو هاڻي هڪ زنده روايت ناهي. ٻين الحادي هندستاني فلسفن ۾ سامکيا ۽ ميمانسا شامل آهن.

هندي ادب

سنواريو
 
ويلور ۾ مهالڪشمي جو سوناري مندر.


هن دور ۾، هندومت جا ٻه وڏا ۽ وڌيڪ معزز قصا، مهاڀارتا ۽ رامائڻ لکيا ويا. ان کانپوءِ خاص ديوتائن جي پوڄا اهميت حاصل ڪرڻ لڳي، جنهن جو اظهار انهن لاءِ مخصوص لکيل مذهبي ڪتابن ۾ ملي ٿو. مثال طور، گنپتي پُراڻ گنپتي (گڻيشا) جي پوڄا لاءِ لکيو ويو هو. هن دور ۾ ٻين مقبول ديوتائن ۾ شِو، وشنو، دُرگا، سُريه، سڪندا ۽ گڻيش سميت انهن جي مختلف صورتن ۽ اوَتارن جو ذڪر ملندو آهي.

هي رزميه قصا ۽ مذهبي ڪتاب ان وقت جي مذهبي رسمن ۽ فلسفائي خيالن کي اڳتي وڌائڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪن ٿا، ۽ ڀڪتي (عقيدت) ۽ مخصوص ديوتائن جي پوڄا جي وڌندڙ اهميت کي ڀارت جي مختلف علائقن ۾ اجاگر ڪن ٿا.

پوئين ويدانتڪ دور ۾، ڪيترا لکت اپنشدن جي خلاصن يا اضافن طور تي لکيا ويا. اهي متن گڏجي پُراڻ جي نالي سان سڃاتا وڃن ٿا، جيڪي دنيا جي خدائي ۽ افسانوي سمجھاڻي فراهم ڪن ٿا، جيڪي قديم يوناني يا رومي مذهبن جهڙيون آهن. پراڻن ۾ ڪهاڻيون ۽ رزميه قصا شامل آهن، جن ۾ ڪيترن ئي ديوتائن ۽ ديوين کي انسان جهڙين خصوصيتن ۽ شخصيتن سان پيش ڪيو ويو آهي.

اهي ڪهاڻيون مذهبي تصور کي شڪل ڏيڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪن ٿيون، خدائي عملن، ڪائناتي ترتيب ۽ اخلاقي سبقن کي ظاهر ڪن ٿيون، ۽ روحاني تعليمات کي عام ماڻهن لاءِ وڌيڪ پهچ ۾ آڻين ٿيون.

جين مت ۽ ٻڌمت

سنواريو

گپتا دور هندستاني ثقافت ۾ هڪ اهم موڙ هو. گپتا حڪمرانن پنهنجو راڄ جائز قرار ڏيڻ لاءِ ويدڪ قربانيون ڏنيون، پر ساڳئي وقت انهن ٻڌمت جي به سرپرستي ڪئي، جيڪا برهمڻڪي روايتن جو هڪ متبادل طور موجود رهي. ٻڌمت هندوستان جي ڪجهه علائقن ۾ 12هين صدي تائين اهم موجودگي برقرار رکي.

ڪيترائي ٻڌ بادشاهه، جهڙوڪ گپتا سلطنت، پال سلطنت، چالوڪيا، سوماونشي ۽ ستاواهڻا جا حڪمران، وشنو جي عبادت ڪندا هئا. ٻڌمت هندو مت سان گڏجي موجود رهيو.

تانترا

سنواريو

هندوازم جي نون خود تعريفن هن سڄي دور ۾ بدعت واري مذهبن، جيئن ته ٻڌمت، جين مت، ۽ اجيويڪا سان مسلسل انٽرايڪشن جي پس منظر ۾ ٺهنديون ويون. ان کان علاوه، ٽين دور کان پوءِ، جيڪو مورين سلطنت کان وٺي گپتا سلطنت جي اڀار تائين آهي، هندو ازم مختلف غير ملڪي گروپن سان به شامل ٿيو، جن ۾ يوانا (يوناني)، سڪا (اسکٿين)، پهلوا (پارٿين)، ۽ ڪوشان (ڪوشان) شامل آهن.[128]

تنترواز عيسوي صديءَ جي شروعاتي دور ۾ پيدا ٿيو ۽ ان خيال گپتا دور جي آخر تائين هڪ مڪمل روايت جي صورت ۾ ترقي ڪئي. مائيڪلز موجب، اهو هندومت جو "سونهري دور" هو (320–650 عيسوي)، جيڪو گپتا سلطنت (320 کان 550 عيسوي) دوران وڌيو ۽ هارش سلطنت جي خاتمي (606 کان 647 عيسوي) تائين جاري رهيو. هن دور ۾ طاقت مرڪزي ۽ رياستي ٿي وئي، ڊگھي فاصلي واري واپار ۾ واڌ ٿي، قانوني عملن کي معياري بڻايو ويو ۽ پڙهڻ لکڻ جي شروعات ٿي. مهائينا ٻڌمت پنهنجي اوج تي پهتو، پر گپتا خاندان جي سرپرستيءَ جي ڪري برهمڻن جي روايتي ثقافت کي پڻ ٻيهر جيئاريو ويو. برهمڻن جي حيثيت مضبوط ڪئي وئي، ۽ پهرين هندن جا مندر دير سان گپتا دور ۾ ظاهر ٿيڻ لڳا.

وچين ۽ پوئين پراڻن دور (500-1500 عيسوي)

سنواريو

گذريل-ڪلاسيڪل دور (سي. 650-1100 عيسوي)

سنواريو
پڻ ڏسو گذريل-ڪلاسيڪل دور ۽ هندو ازم جي وچين دور

گپتا سلطنت جي خاتمي ۽ هارش سلطنت جي زوال کان پوءِ، ڀارت ۾ طاقت غير مرڪزي ٿي وئي. ڪيترائي وڏا بادشاهت وجود ۾ آيا، جن سان گڏ "بي شمار وسال رياستون" هيون. اهي بادشاهتون جاگيرداري نظام ذريعي هلنديون هيون، جتي ننڍيون بادشاهتون وڏي بادشاهتن جي تحفظ تي ڀاڙينديون هيون. "عظيم بادشاهه ڏور، عظمت وارا ۽ خدائي حيثيت جا مالڪ هئا"، جيئن تنتر منڊل ۾ ڏيکاريو ويو، جنهن ۾ بادشاهه کي منڊل جو مرڪز طور پيش ڪيو وڃي ٿو.

مرڪزي طاقت جي ٽٽڻ سان گڏ علائقائي مذهبي رسمن ۽ مذهبي مقابلي ۾ پڻ واڌارو ٿيو. [17] [130] مقامي عبادتون ۽ ٻوليون وڌيڪ اهميت حاصل ڪري ويون، ۽ "برهمڻيت جي رسمن واري هندو ڌرم" جو اثر گهٽجي ويو. نيون ڳوٺاڻيون ۽ عقيدتمند تحريڪون، جهڙوڪ شيوازم، وشنوازم، ڀڳتي، ۽ تنتر وجود ۾ آيون، جيتوڻيڪ "فرقيوارا گروپ اڃا پنهنجي ترقي جي شروعاتي مرحلن ۾ هئا." مذهبي تحريڪن کي مقامي حڪمرانن جي منظوري لاءِ مقابلو ڪرڻو پيو. ٻڌ مت پنهنجي حيثيت وڃائي ويٺو ۽ آهستي آهستي ڀارت مان ختم ٿيڻ لڳو.

ويدانت
سنواريو

انهيءَ دور ۾ ويدانتا مختلف تبديلين مان گذريو، جنهن ۾ ٻڌ ڌرم جي فلسفي جا عنصر شامل ٿيا، خاص طور تي شعور ۽ ذهن جي ڪم ڪرڻ تي زور. ٻڌ ڌرم، جيڪو قديم ڀارتي شهري تمدن سان گڏ وڌي رهيو هو، پنهنجي اثر وڃائڻ شروع ڪيو ۽ روايتي مذهبن جي مقابلي ۾، جيڪي ڳوٺاڻن علائقن ۾ جڙيل هئا. بنگال ۾ ٻڌ ڌرم تي ظلم به ڪيو ويو. بهرحال، ٻڌ ڌرم هندو ڌرم ۾ ضم ٿي ويو، جڏهن گوداپادا ٻڌ ڌرمي فلسفي کي استعمال ڪري اُپنشدن جي نئين تشريح ڪئي. اهو شفٽ اتمان ۽ برهمن کي "جيئرو مادو" living substance سمجهڻ کان "ماياواد" ڏانهن ٿيو، جتي اتمان ۽ برهمن کي "خالص علم-شعور" pure knowledge-consciousness طور ڏٺو ويو. شيپرز مطابق، اهو "ماياواد" نظريو آهي جيڪو ڀارتي فڪر تي غالب اچي چڪو آهي.

ٻڌ مت
سنواريو

هندوازم جي نون خود تعريفن هن سڄي دور ۾ بدعت واري مذهبن، جيئن ته ٻڌمت، جين مت، ۽ اجيويڪا سان مسلسل انٽرايڪشن جي پس منظر ۾ ٺهنديون ويون. ان کان علاوه، ٽين دور کان پوءِ، جيڪو مورين سلطنت کان وٺي گپتا سلطنت جي اڀار تائين آهي، هندو ازم مختلف غير ملڪي گروپن سان به شامل ٿيو، جن ۾ يوانا (يوناني)، سڪا (اسکٿين)، پهلوا (پارٿين)، ۽ ڪوشان (ڪوشان) شامل آهن.[128]

400 کان 1000 عيسوي تائين، هندو مت گهڻو وڌيو جئين ڀارت ۾ ٻڌ ڌرم جو زوال اچڻ لڳو. وقت گذرڻ سان، ڀارت مان ٻڌ ڌرم لڳ ڀڳ ختم ٿي ويو، پر نيپال ۽ سري لنڪا جهڙن علائقن ۾ باقي رهيو.

ڀڪتي
سنواريو
اصل مضمون: Tantra

ڀڪتي تحريڪ جو آغاز خدا جي عبادت تي زور ڏيڻ سان ٿيو، ڀلي ڪو به سماجي مرتبو هجي - پنڊت هجي يا عام ماڻهو، مرد هجن يا عورت، اعليٰ سماجي حيثيت وارا هجن يا گهٽ مرتبي وارا. هي تحريڪ خاص طور تي رام ۽ ڪرشنا جي صورتن ۾ ويشنو ۽ شيو جي پوڄا تي مرکوز هئي. ان زماني ۾ دُرگا جا پوڄاري به هئا. هن تحريڪ جا سڀ کان وڌيڪ مشهور نمائندا ڏکڻ ڀارت مان آلوار ۽ نينار هئا. ڏکڻ ۾ سڀ کان مشهور شيوا اُستاد باسوا هو، جڏهن ته اتر ۾ گورکناٿ مشهور ٿيو. مشهور عورت سنتن ۾ اڪاما ديوي، لليشوري ۽ مولا شامل آهن.

آلوار، جو مطلب آهي "جيڪي خدا ۾ غرق آهن") ڏکڻ ڀارت جا تامل شاعر سنت هئا، جيڪي 6هين ۽ 9هين صدي عيسويءَ جي وچ ۾ رهندا هئا. انهن پنهنجي گيتن ۾ وشنو-ڪرشنا جي لاءِ "جذباتي عقيدت" يا ڀڪتي جو پرچار ڪيو، جيڪي اڻت، سرور ۽ خدمت سان ڀريل هئا. ڏکڻ ۾ سڀ کان مشهور ويشنو اُستاد رامانوجا هو، جڏهن ته اتر ۾ رامانندا مشهور هو۔


ڪيتريون ئي اهم مذهبي شخصيتون عورتون هيون. مثال طور، مهانوڀاوا فرقي ۾، عورتن جو تعداد مردن کان وڌيڪ هو، ۽ ڪيترين ئي حالتن ۾ انتظاميا ۾ اڪثر ڪري عورتون شامل هيون. ميرا بائي ڀارت جي سڀ کان مشهور عورت سنت آهي.

سري ولڀ آچاريا (1479-1531) هن دور جي هڪ اهم شخصيت آهي. هن ويدانت سوچ جي شڌ ادويت ( <i id="mwBFI">خالص غير دوئيزم</i> ) اسڪول جو بنياد رکيو.

سينٽر فار ڪلچرل ريسورسز اينڊ ٽريننگ جي مطابق،

اصل مضمون: Vedanta

ابتدائي اسلامي حڪمراني (سي. 1100-1500 عيسوي)

سنواريو
اصل مضمون: Decline of Buddhism in India

12هين ۽ 13هين صديءَ ۾ ترڪن ۽ افغانين اتر هندستان جي ڪجهه حصن تي حملا ڪيا ۽ اڳوڻن راجپوت علائقن ۾ دهلي سلطنت قائم ڪئي. بعد ۾ دهلي جي غلام خاندان اتر هندستان جا وڏا علائقا فتح ڪيا، جيڪي قديم گپتا سلطنت جي ايراضيءَ جي برابر هئا. خليجي خاندان مرڪزي هندستان جو گهڻو حصو فتح ڪيو پر سموري برصغير کي فتح ڪرڻ ۽ گڏ ڪرڻ ۾ ناڪام رهيو. سلطانيت هڪ هندستاني ثقافتي نئين سرجنم جو دور شروع ڪيو، جنهن جي نتيجي ۾ "هندو-مسلم" ثقافتن جو ميلاپ ٿيو. هن ميلاپ جا يادگار معمار، موسيقي، ادب، مذهب ۽ لباس ۾ مستقل هم آهنگ يادگار نشان ڇڏيا.

ڀڳتي تحريڪ
سنواريو
اصل مضمون: Bhakti movement، Alwars۽ Nayanars

14هين ۽ 17هين صديءَ جي وچ ۾، هڪ اهم ڀڪتي تحريڪ وچين ۽ اتر هندستان ۾ پکڙجي وئي، جيڪا هڪ loosely استادن يا سنتن جي گروپ طرفان شروع ڪئي وئي. رامانند ، رويداس ، شريمانتا سنڪرديوا ، چيتنيا مهاپرڀو ، ولڀ آچاريا ، سور ، ميرا ، ڪبير ، تلسيداس ، نامديو ، دينيشور ، ٽوڪرام، ۽ ٻين روحاني شخصيتن شمال ۾ ڀڪتي تحريڪ جي اڳواڻي ڪئي، جڏهن ته اناماچاريا ، اناماچاريا ، ڀادرا ڀدرا ، پروڊا ڀدرا، ۽ ٻين جنوب ۾ ڀڪتي کي فروغ ڏنو. انهن سکيو ته ماڻهو رسمون ۽ ذات جي ڳڻپ کي ترڪ ڪري سگهن ٿا، گڏوگڏ فلسفي جي پيچيدگين کي، ۽ صرف پنهنجي خدا سان محبت جو اظهار ڪري سگهن ٿا. هي دور پڻ مقامي نثر ۽ شاعري ۾ عبادتي ادب جي وافر مقدار سان خاص هو، جيڪو مختلف هندوستاني رياستن يا صوبن جي قومي زبانن کي عڪاسي ڪري ٿو.

لنگايت
سنواريو

ويشنو ڀڪتي ادب سڄي هندستان ۾ هڪ عام رجحان هو، جيڪو 6-7 صدي عيسوي ۾ ڏکڻ هندستان جي تامل ڳالهائيندڙ علائقي ۾ شروع ٿيو. هن جي ٻارهن آلور (جيڪو خدا ۾ محو ٿيل آهي) سنت-شاعرن اڳواڻي ڪئي، جن ڀڪتي وارا گيت لکيا. آلور شاعرن جو مذهب، جنهن ۾ هڪ عورت شاعره آندل به شامل هئي، محبت (ڀڪتي) وسيلي خدا جي عبادت تي ٻڌل هو. هنن جي عقيدت جي سرمستيءَ ۾، هنن سوين گيت ڳايا، جيڪي جذبات جي گهراين ۽ اظهار جي خوبصورتي کي ظاهر ڪندا هئا.[web 4]

لنگايتيزم هڪ الڳ شيويت روايت آهي جيڪا هندستان ۾ 12هين صدي ۾ فلسفي ۽ سماجي اصلاح ڪندڙ بسوانا پاران قائم ڪئي وئي. هن روايت جا پيروڪار لنگاوانٿ سڏجن ٿا. "لنگايت" جو لفظ ڪناڙ جي علائقي ۾ "لنگاوانتا" مان نڪتل آهي، يعني "هڪ جيڪو پنهنجي جسم تي Ishtalinga پائي ٿو" جو مطلب آهي (Ishtalinga خدا جي نمائندگي ڪري ٿو). لنگايتي فلسفي ۾، Ishtalinga هڪ بيضوي شڪل جو نشان آهي جيڪو Parasiva، مطلق حقيقت کي علامت بڻائي ٿو. موجوده لنگايتيزم هڪ ترقي پسند اصلاح بنياد فلسفي تي عمل ڪري ٿو جيڪو ڏکڻ هندستان، خاص طور تي ڪرناٽڪا رياست ۾ وڏي اثرانداز آهي.

هندومت کي متحد ڪرڻ
سنواريو
اصل مضمون: Muslim conquest of India، Islamic Empires in India، Bahmani Sultanate، Deccan Sultanates، Delhi Sultanate، Sufism in India۽ Islam in India
 
ڏکڻ گوپورم جي چوٽي کان ميناڪشي مندر جو هڪ فضائي نظارو، اتر طرف ڏسي رهيو آهي. مندر وري وجي نگر سلطنت طرفان تعمير ڪيو ويو.

نڪولسن جي مطابق، اڳ ۾ ئي 12 هين ۽ 16 صدي جي وچ ۾،

اصل مضمون: Mahabharata، Ramayana۽ Puranas

مائيڪل برلي پاران ”فلسفياتي فرقن جي دٻدٻي“ جو رجحان پڻ نوٽ ڪيو ويو آهي. لورينزين مسلمانن ۽ هندوؤن جي وچ ۾ رابطي کي هڪ الڳ هندو سڃاڻپ جي شروعاتن ۾ ڳولي ٿو، جيڪو " هڪ متضاد مسلمان ٻين سان گڏيل خود تعريف" جي عمل سان شروع ٿيو، جيڪو 1800 کان گهڻو اڳ شروع ٿيو. ان صدي ۾ "هندوازم" جي اصطلاح کي ترقي ڏنل هندستاني ۽ يورپي مفڪرن ٻنهي انهن فلسفين جي اثر ۾ آيا.

سک ازم (15 صدي عيسوي)
سنواريو
اصل مضمون: Unifying Hinduism
 
هرمندر صاحب ( گولڊن ٽيمپل ) ثقافتي طور سکن جي عبادت جو سڀ کان اهم مقام آهي.

سک ازم جي شروعات 15هين صديءَ جي پنجاب، دهلي سلطنت جي دور ۾ (اڄوڪي هندستان ۽ پاڪستان)، گرو نانڪ ۽ انهن جي 9 جانشين گروؤن جي تعليمات سان وجود ۾ آيو. سک ازم ۾ بنيادي عقيدو واحد خدا "واهيگرو" تي ايمان آهي، جنهن جي علامت مقدس نشان "ايڪ اوانڪار" آهي، جنهن جو مطلب آهي "هڪ خدا." سک ازم جون روايتون ۽ تعليمون پنجاب جي تاريخ، سماج ۽ ثقافت سان ويجهي لاڳاپيل آهن. سک ازم جا پوئلڳ سک سڏجن ٿا، جيڪي شاگرد يا مريد هوندا آهن، ۽ دنيا ۾ انهن جو تعداد 27 ملين کان وڌيڪ آهي۔

جديد دور (1500-اڄ)

سنواريو

ابتدائي جديد دور

سنواريو
اصل مضمون: سک ازم

گيون فلڊ موجب، جديد دور جي شروعات هندستان ۾ 1500ع جي لڳ ڀڳ ٿيو جڏهن پهريون ڀيرو مغربي ملڪن سان رابطا ٿيا. مغل دورِ حڪومت دوران هندستان ۾ نون مذهبي رجحانن جو اڀار ڏٺو ويو۔

جديد هندستان (1800ع کان پوءِ)

سنواريو
 
مهاماگام فيسٽيول هڪ مقدس ميلو آهي جيڪو ٻارهن سالن ۾ هڪ ڀيرو ملهايو ويندو آهي تامل ناڊو ۾. مهاماگام فيسٽيول، جيڪو ڪمبڪونم ۾ منعقد ڪيو ويو آهي. هن ميلي کي ڏکڻ جو ڪومبميلا به سڏيو وڃي ٿو. [131] [132]
 
ڌرتيءَ تي سڀ کان وڏي مذهبي گڏجاڻي منعقد ڪئي وئي، 2001 جو مها ڪمڀ ميلو پرياگ ۾ منعقد ٿيو، جنهن سڄي دنيا مان 70 ملين هندن کي راغب ڪيو.
هندو مذهب
سنواريو
اصل مضمون: Mughal period۽ Maratha Empire

19هين صدي ۾، نوآبادياتي طاقتن جي اثر هيٺ، راجا رام موهن راءِ، سوامي وويڪانند، شري اوروبندو، سروپلي رادھا ڪرشنن ۽ مهاتما گانڌي جهڙن مفڪرن هندوازم جو هڪ گڏيل نظريو پيش ڪيو. انهن دانشورن هندستان جي مذهبي تاريخ کي هڪ گڏيل نظريي تحت ڏٺو ۽ مختلف هندستاني مذهبن جي وچ ۾ موجود هڪجهڙايون نمايان ڪيون۔

جديد دور ۾ ڪيترائي هندو سنت اُڀري آيا، جن جو عالمي اثر آهي. مثال طور، برهما بابا برهما ڪمارين جي شروعات ڪئي، جيڪا هڪ وڏي جديد هندو مذهبي تحريڪ آهي، جيڪا راجا يوگا جي تعليم کي لکين ماڻهن تائين پهچائي ٿي. روايتي گوديا وشنوازم جي نمائندگي ڪندي، پربھوپاد هري ڪرشنا تحريڪ جي بنياد وڌي، جيڪا پڻ عالمي سطح تي پکڙيل تنظيم آهي. 18هين صديءَ جي آخر ۾، سوامي نارائڻ، سوامي نارائڻ سمپراداءِ جي شروعات ڪئي، جڏهن ته آنندمورتي، آنندا مارگا جي باني پڻ عالمي سطح تي ڪيترن ئي ماڻهن کي متاثر ڪيو. انهن نون هندو فرقن جي عالمي اثر سبب، يوگا، ميڊيٽيشن، منتر، پيشگوئي ۽ ويجيٽيرين جهڙيون هندو رسمون نون پوئلڳن پاران اختيار ڪيون ويون آهن.

جين ازم
سنواريو

جيني ڌرم اڃا تائين هڪ بااثر مذهب آهي، ۽ جيني برادرين ڀارت جي مختلف رياستن جهڙوڪ گجرات، راجستان، مڌيا پرديش، مهاراشٽرا، ڪارنٽڪا، ۽ تامل ناڊو ۾ آباد آهن. جينن ڪيترن ئي صدين تائين مختلف ڀارتي ٻولين ۾ ڪيترن ئي ڪلاسيڪي ڪتابن جا ليکڪ رهيا آهن.

ٻڌ مت
سنواريو
اصل مضمون: Hindu reform movements، Neo-Vedanta، Hindutva۽ Communalism (South Asia)

دلت ٻڌ مت واري تحريڪ، جنهن کي ناوايانا پڻ چيو ويندو آهي، 19هين ۽ 20هين صديءَ ۾ ڀارت ۾ ٻڌ مت جي بحاليءَ واري تحريڪ آهي. اها تحريڪ ان وقت وڌيڪ زور ورتو جڏهن بي آر امبيڊڪر 1956ع ۾ دلتن کي ٻڌ ڌرم قبول ڪرڻ جي دعوت ڏني، ۽ انهن کي ان ذاتي بنيادن واري سماج کان آزادي جو موقعو ڏنو، جنهن ۾ انهن کي سڀني کان هيٺين درجي تي شمار ڪيو ويندو هو.

 
نقشو ڏيکاريندو آھي ابراھيمي (گلابي) ۽ ھندوستاني مذھب (پيلو) جو ھر ملڪ ۾ پکڙجڻ

تلڪ جي مطابق، هندوستان جي مذهبن کي ٻه طريقن سان سمجهي سگهجي ٿو: "مختلف طور" يا "يڪجا طور." انهي جو مطلب آهي ته انهن جي فرقن تي ڌيان ڏنو وڃي يا انهن جي هڪجهڙائيءَ کي اجاگر ڪيو وڃي. شرما ۽ سرما جو چوڻ آهي ته مغربي انڊالاجسٽن عام طور تي فرقن تي زور ڏنو آهي، جڏهن ته ڀارتي انڊالاجسٽن هڪجهڙائيءَ تي زور ڏنو آهي.

هڪجهڙائي

سنواريو

هندو مت، ٻڌ مت، جين مت، ۽ سکن جو مذهب ڪجهه اهم تصور گڏ ورهائين ٿا، پر انهن کي مختلف گروهن ۽ ماڻهن طرفان مختلف اندازن ۾ سمجهيو وڃي ٿو. 19هين صديءَ تائين، انهن مذهبن جا پوئلڳ پاڻ کي هڪ ٻئي جي مقابلي ۾ نه ڏسندا هئا، پر پاڻ کي ساڳئي وسيع ثقافتي خاندان جو حصو سمجهندا هئا.

ڌرم

سنواريو
اصل مضمون: Āstika and nāstika، Hindu philosophy۽ Buddhism and Hinduism
 
هڪ عقيدتمند گنگا ڏانهن منهن ڪري، ڪمب ميلا تي مقدس ڪتابن جو هڪ ذخيرو (مختلف ديوتا جي "چاليسا") پڙهي رهيو آهي

انهن مذهبن کي گڏيل ڌرمي مذهب چيو وڃي ٿو ڇو ته اهي ڌرم جي بنيادي تصور تي هم آھنگ آھن. ڌرم جا مختلف مطلب آھن، جيڪو حوالي جي لحاظ سان تبديل ٿي سگهي ٿو، جيئن فرض، صداقت، روحاني تعليمات، اخلاق وغيرهه

مذهبي نظريا

سنواريو

ھندو مت، ٻڌ مت، جين مت، ۽ سک مت ۾ موڪشا جو تصور گڏيل آھي، جيڪو ڄمڻ مرڻ جي چڪر مان آزادي کي ظاھر ڪري ٿو. بهرحال، انهن مذهبن ۾ هن آزادي جي صحيح نوعيت بابت مختلف سمجھاڻيون آهن.

رسم

سنواريو

عام خاصيتون پڻ رسم ۾ ڏسي سگهجن ٿيون. سِر جي تيل ملائڻ جي رسم ابشيڪا، انهن مان ٽي الڳ روايتن ۾ اهميت رکندي آھي، سک ازم کان سواءِ (ٻڌمت ۾ اهو وجريانا ۾ ملي ٿو). [133] ٻيون قابل ذڪر رسمون مئل کي دفنائڻ، شادي شده عورتن جي مٿي کي سيگارڻ، ۽ مختلف شادي جي رسمن جو احاطو شامل آهي. [133] ادب ۾، ڪيتريون ئي ڪلاسيڪل روايتون ۽ پراڻن جا هندو، ٻڌ يا جين نسخا آهن. [web 5] سڀني چئن روايتن ۾ ڪرما ، ڌرم ، سمسارا ، موڪشا ۽ يوگا جا مختلف روپ آهن. [133]

افسانو

سنواريو

راما انهن سڀني مذهبي روايتن ۾ هڪ بهادر شخصيت آهي. هندو مت ۾، ان کي هڪ شاهي بادشاهه جي صورت ۾ خدا جو اوتار سمجهيو وڃي ٿو؛ ٻڌ مت ۾، ان کي هڪ بوديستو جو اوتار سمجهيو وڃي ٿو؛ ۽ جين مت ۾، ان کي هڪ مڪمل انسان سمجهيو وڃي ٿو. ٻڌ مذهب جي رامائن مان ڪيئي آثار آهن جهڙوڪ ويسنتاراجاتڪا، رئمڪر، رامڪين، ڀرا لک ڀرا لام، ۽ حكايت سيري راما. ان کان علاوه، ڪهامٽي قبائل ۾ ڪهامٽي رامائن موجود آهي، جتي راما کي هڪ بوديستو جي اوتار جي طور تي پيش ڪيو ويو آهي، جيڪو شيطاني بادشاهه رائوان کي سزا ڏيڻ لاءِ اوتار وٺندو آهي. تائي رامائن هڪ ٻيو لکت آهي جيڪو آسوم ۾ هن الاهي قصي کي ٻيهر بيان ڪري ٿو.

اختلاف

سنواريو

تنقيدنگارن جو چوڻ آهي ته مختلف هندستاني مذهبن جي وچ ۾ ۽ ان جي اندر به وسيع اختلاف موجود آهن. [134] [135] سڀ وڏا مذهب بيشمار فرقن ۽ ذيلي فرقن تي مشتمل آهن. [136]

تصوف

سنواريو

ڀارتي تصوف پڻ مختلف ڀارتي مذهبن جي وچ ۾ مقابلي کي ظاهر ڪري ٿي. هڪ مشهور ڪهاڻي ٻڌائي ٿي ته ڪيئن وجرپاني مهيشورا کي ماري ٿو، جيڪو شو جو هڪ بدصورت روپ آهي. هي ڪهاڻي ڪيترين ئي تحريڪ ۾ ملي ٿي، خاص طور تي ساروتٿاگاتاٽيٽسمنگرا ۽ واجراپني-ابهيشيڪا-مهاتنتر ۾. ڪالوپهانا جي مطابق، ڪهاڻي ”گونج“ ڪري ٿي امبٿا جي تبديليءَ جي ڪهاڻي، ۽ ان کي ٻڌ مت جي ادارن ۽ شو مت جي وچ ۾ مقابلي جي پسمنظر ۾ سمجهڻ گهرجي.

استڪا ۽ ناستڪا جي درجه بندي

سنواريو

... put under the greater umbrella of "Dharmic traditions" which we can see as Hinduism or the spiritual traditions of India in the broadest sense.[137]

آستڪ ۽ ناستڪ انهن اصطلاحن مان آهن جيڪي ڀارتي مذهبن جي درجي بندي لاءِ استعمال ٿيندا آهن، جيتوڻيڪ انهن جي تعريفون مختلف ٿي سگهن ٿيون. روايتي طور، جيترو آدي شَنگرَ جي پيروي ۾، اهي اصطلاح مذهبن ۽ ماڻهن کي ان بنياد تي ورهائين ٿا ته ڇا اهي ويدن کي اعليٰ وحي صحيفن جي حيثيت ۾ قبول ڪن ٿا يا نه. هن درجي بندي جي مطابق، نيايا، ويشيشيڪا ، سامڪيا ، يوگا ، پوروا ميمسا ۽ ويدانت جي خيالن کي آستڪ سمجهيو وڃي ٿو، جڏهن ته چارواڪا کي ناستڪ سمجھيو وڃي ٿو. ٻڌ مت ۽ جين مت پڻ ناستڪ مذهبن جي طور تي سمجهايا وڃن ٿا ڇو ته اهي ويدن جي اختيار کي تسليم نٿا ڪن.

هڪ ٻي سيٽ تعريفون، جيڪي هندو فلسفي جي استعمال کان مختلف آهن، آستڪ کي "خدا پرست" ۽ ناستڪ کي "لا مذهب" ڏنو ويو آهي. انهن تعريفن مطابق، سامکيا کي هڪ ناستڪ فلسفي طور سمجهي سگهجي ٿو، جيتوڻيڪ اهو روايتي طور تي ويدي آستڪ خيالن ۾ شامل آهي. هن نقطه نظر مان، ٻڌ مت ۽ جين مت کي ناستڪ مذهبن طور سمجهي سگهجي ٿو.

ٻڌ مت ۽ جين مت وارا پنهنجو پاڻ کي ناستڪ طور درجہ بندي ڪرڻ جي مخالفت ڪئي آهي ۽ آستڪ ۽ ناستڪ جي اصطلاحات کي پنهنجي نقطه نظر کان ٻيهر تعريف ڪئي آهي. خاص طور تي، جين ان ماڻهون کي ناستڪ جي اصطلاح استعمال ڪن ٿا جيڪو مذهبي متون جي معنيٰ کان بي خبر آهي يا ان ماڻهوءَ کي جيڪو روح جي وجود کان انڪار ڪري ٿو، جيڪو جين ۾ هڪ معروف نقطه نظر آهي.

اصطلاح "ڌارمڪ مذهب" جو استعمال

سنواريو

فريلي ۽ ملهوترا مختلف هندستاني مذهبن جي وچ ۾ هڪجهڙائي کي اجاگر ڪرڻ لاءِ ”ڌرمڪ روايتون“ جو اصطلاح استعمال ڪن ٿا. [138] [139] [141] فراولي جي مطابق، "هندستان ۾ سڀني مذهبن کي ڌرم سڏيو ويو آهي"، [138]

 

... "ڌارمي رواجن" جي وسيع زمره ۾ درجي بندي ڪئي وئي آهي، جيڪو هندو مت يا ڀارت جي روحاني رواجن کي سڀ کان وسيع معنيٰ ۾ سمجهي سگهجي ٿو.

[137]

پال هيڪر جي مطابق، هالبفاس اصلاح "ڌرم" کي ڪجهه هن ريت پيش ڪيو آهي:

... جديد ڀارتي سوچ ۾ بنيادي طور تي نئون مطلب ۽ ڪردار اختيار ڪيو، جنهن جي شروعات بينڪم چندر چٽرجي جي 19هين صديءَ ۾ ٿي. ھن عمل ۾، ڌرما کي اولهه جي "مذھب" جي تصور جو برابر ۽ ساڳئي وقت ان جو جواب طور پيش ڪيو ويو. اھو عمل ھندو سڃاڻپ ۽ ٻين مذھبي ۽ ثقافتي روايتن ڏانھن رويو ۾ بنيادي تبديلي کي ظاهر ڪري ٿو. "مذھب" ۽ "قوم" جا غير ملڪي تصور پاڻ سڃاڻپ جا اوزار بڻيا، ۽ "ھندوازم جي وحدت" ۽ قومي توڙي مذھبي سڃاڻپ جو ھڪ نئون ۽ نازڪ احساس وڌڻ شروع ٿيو.[142]

ڌرمڪ مذھبن جي مشابهتن ۽ وحدت تي زور ڏيڻ کي تنقيد جو نشانو بڻايو ويو آھي، ڇاڪاڻ ته اھو مختلف ڀارتي مذهبن ۽ روايتن ۾ موجود وڏن فرقن کي نظرانداز ڪري ٿو، ۽ ڪڏهن ڪڏهن انھن جي اندروني فرقن کي پڻ. رچرڊ اي. ڪنگ موجب، اھا "ٻين روايتن جي شامل ڪندڙ طور تي اپنائڻ" واري خصوصيت نيو ويدانت جي آھي.

ٻين روايتن جو شامل ڪندڙ طور تي اپنائڻ، جيڪو نيو ويدانت نظريي جي خاصيت آھي، ٽي بنيادي سطحن تي ظاهر ٿئي ٿو. پهريون، اھو ان صلاح ۾ واضح آھي ته (اڊويتا) ويدانت فلسفو، جيڪو شنڪرا (تقريباً اٺين صدي عيسوي) جي دور سان تعلق رکي ٿو، ھندو مت جو مرڪزي فلسفو آھي. ٻيون، ڀارتي تناظر ۾، نيو ويدانت فلسفو بدھ مت جي فلسفن کي پنهنجي ويدانتي سوچ جي مطابق ضم ڪري ٿو. بدھ کي ويدانت روايت جو حصو سمجھيو وڃي ٿو، جيڪو صرف اندروني اصلاح جي ڪوشش ڪري رهيو آهي. آخرڪار، عالمي سطح تي، نيو ويدانت دنيا جي مذهبي روايتن کي ڪالونائيز ڪري ٿو، اهو دليل ڏيندي ته هڪ غير-دوئي نقطه نظر "فلسوفيا پرينيس" جي حيثيت ۾ سڀني ثقافتي فرقن جي بنيادي حقيقيت آهي.

[143]

"ڌرمڪ عقيدن جي ڪائونسل" (برطانيه)، زرتشتيزم جي حوالي سان سمجهي ٿو ته اهو پڻ ڌرمڪ مذهب آهن پر مزي جي ڳالهه هندوستاني برصغير ۾ اهو مذهب پيدا ئي نه ٿيو هيو. [144]

انڊيا جي جمهوريه ۾ غير هندن جي حيثيت

سنواريو
اصل مضمون: Religion in India

ٻڌ ڌرم ، جين ۽ سکن کي ھندو مت ۾ شامل ڪرڻ ڀارتي قانوني نظام جو حصو آھي. 1955 جي ھندو شادي ايڪٽ ۾ ھندوؤن جي تعريف ۾ ٻڌ متي، جيني، سک ۽ ڪوبه شخص شامل آھي جيڪو عيسائي، مسلمان، پارسي (زرتشتي) يا يھودي ناھي. وڌيڪ، ڀارتي آئين ۾ چيو ويو آهي ته هندن جي حوالي کي سکن، جينين يا ٻڌ مت جي مڃيندڙن جي حوالي سان پڻ سمجهيو ويندو.

ڀارتي سپريم ڪورٽ هڪ عدالتي بيان ۾ چيو ته سک مت ۽ جين مت کي وڏي هندو ازم جي فريم ورڪ جي اندر سب سيڪٽ يا خاص مذهب سمجهيو وڃي ٿو، ۽ جين مت کي هندو فريم ورڪ ۾ هڪ فرقي طور ڏٺو وڃي ٿو. جيتوڻيڪ ڀارتي حڪومت جين مت وارن کي 1873 ۾ پهرين آدم شماري کان وٺي هڪ اهم مذهبي برادري طور شمار ڪيو هو، 1947 ۾ آزادي کانپوءِ سک ۽ جينن کي قومي اقليتن جو درجو نه ڏنو ويو. 2005 ۾، ڀارتي سپريم ڪورٽ جينن کي پوري هندستان ۾ مذهبي اقليت جو درجو ڏيڻ لاءِ حڪم جاري ڪرڻ کان انڪار ڪيو، ۽ ان کي جين مذهب جي اقليتي حيثيت بابت فيصلو ڪرڻ لاءِ مختلف رياستن تي ڇڏي ڏنو.

گزريل ڪجھ ڏهاڪن ۾، ڀارت جي مختلف رياستن جين، ٻڌ ۽ سک مت کي مذهبي اقليتون تسليم ڪرڻ بابت مختلف نظريا اپنائينديون رهيون آھن، ڪڏهن عدالتي فيصلا ته ڪڏهن قانونسازي ذريعي. ھڪ مثال 2006 ۾ سپريم ڪورٽ جو فيصلو آھي، جيڪو اتر پرديش جي هڪ ڪيس سان لاڳاپيل ھو، جنھن جين مت کي هندو مت کان واضع طور الڳ مڃيو، پر اھو به چيو، "جين مت هندو مذهب جو حصو آھي يا نه، ان بابت بحث ٿي سگهي ٿو." ان جي باوجود، سپريم ڪورٽ ڪيترن ئي ڪيسن جو حوالو ڏنو جن جين مت کي الڳ مذهب طور تسليم ڪيو آھي.

هڪ ٻيو مثال گجرات فريڊم آف ريليجن آھي، جيڪو هڪ ترميمي قانون سازي طور جين ۽ ٻڌ مت کي هندو مذهب جي فرقن طور بيان ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي هئي. بهرحال، 31 جولاءِ 2007 تي، گورنر نوول ڪشور شرما گجرات مذهبي آزادي (ترميمي) بِل 2006 کي واپس ڪيو، اهو چئي ته اهو آئيني آرٽيڪل 25 (1) جي مذهبي آزادي جي تصور سان مطابقت ۾ ناهي. هن جين برادري جي وسيع احتجاجن ۽ سپريم ڪورٽ جي ان راءِ جو حوالو پڻ ڏنو، جنهن ۾ جين مت کي "هندو مذهب جي جوهر جي بنياد تي ٺهيل خاص مذهب" قرار ڏنو ويو هو.

پڻ ڏسو

سنواريو
 باب India
 باب Religion
 باب Hinduism
 باب Sikhism

 

نوٽس

سنواريو

حوالو

سنواريو
  1. ↑ Adams: "Indian religions, including early Buddhism, Hinduism, Jainism, and Sikhism, and sometimes also Theravāda Buddhism and the Hindu- and Buddhist-inspired religions of South and Southeast Asia".
  2. ↑ "Központi Statisztikai Hivatal". Nepszamlalas.hu. وقت 7 January 2019 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 2 October 2013. 
  3. ↑ "Christianity 2015: Religious Diversity and Personal Contact" (PDF). gordonconwell.edu. وقت 25 May 2017 تي اصل (PDF) کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 29 May 2015. 
  4. ↑ "Viewpoint: Why Sikhs celebrate kindness – BBC News". BBC News. 15 July 2021. https://www.bbc.com/news/world-asia-india-57817615. 
  5. ↑ "Countries With The Largest Jain Populations – WorldAtlas". وقت 4 July 2023 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 17 July 2021. 
  6. ↑ Vir Sanghvi. "Rude Travel: Down The Sages". Hindustan Times. https://www.hindustantimes.com/brunch/rude-travel-down-the-sages/story-SYVGGDouZrOTgJogiul6IN.html. 
  7. ↑ Shankar, Ravi. "It's all in the genes: Does DNA call bluff on Aryan Invasion Theory?". The New Indian Express. حاصل ڪيل 2024-10-04. 
  8. ↑ Max Muller, The Upanishads, Part 1, Oxford University Press, page LXXXVI footnote 1
  9. ↑ Olivelle 1998.
  10. ↑ Olivelle 1998xx–xxiv.
  11. ↑ The shared concepts include rebirth, samsara, karma, meditation, renunciation and moksha.[10]
  12. ↑ Samuel 2010.
  13. ↑ The Upanishadic, Buddhist and Jain renunciation traditions form parallel traditions, which share some common concepts and interests. While Kuru-Panchala, at the central Ganges Plain, formed the center of the early Upanishadic tradition, Kosala-Magadha at the central Ganges Plain formed the center of the other shramanic traditions.[12]
  14. ↑ Buddhism and Hinduism Similarities
  15. ↑ 15.0 15.1 15.2 15.3 15.4 Thapar 1978.
  16. ↑ See also Tanvir Anjum, Temporal Divides: A Critical Review of the Major Schemes of Periodization in Indian History.
  17. ↑ 17.0 17.1 17.2 17.3 17.4 Michaels 2004.
  18. ↑ Smart 200352, 83–86.
  19. ↑ Smart 200352.
  20. ↑ Michaels 200436.
  21. ↑ Michaels 200438.
  22. ↑ Muesse 200314.
  23. ↑ Harari, Yuval Noah (2015). Sapiens: A Brief History of Humankind. London: Penguin Random House UK. pp. 235–236. ISBN 978-0-09-959008-8. 
  24. ↑ Heehs 2002.
  25. ↑ Heehs, Peter (2002). Indian Religions: A Historical Reader of Spiritual Expression and Experience. New York University Press. pp. 42. 
  26. ↑ "Ancient Indians made 'rock music'". BBC News. 19 March 2004. http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3520384.stm. 
  27. ↑ Wright 2009.
  28. ↑ 28.0 28.1 28.2 Marshall 1931.
  29. ↑ 29.0 29.1 29.2 29.3 29.4 29.5 Possehl 2002.
  30. ↑ Srinivasan 1975.
  31. ↑ Srinivasan 1997.
  32. ↑ Sullivan 1964.
  33. ↑ Hiltebeitel 2011.
  34. ↑ Vilas Sangave (2001). Facets of Jainology: Selected Research Papers on Jain Society, Religion, and Culture. Mumbai: Popular Prakashan. ISBN 978-81-7154-839-2. https://books.google.com/books?id=2FGSGmP4jNcC. 
  35. ↑ Ratnagar 2004.
  36. ↑ Zimmer 1969.
  37. ↑ 37.0 37.1 37.2 McIntosh 2008.
  38. ↑ Willard Gurdon Oxtoby, ed (2002). World Religions: Eastern Traditions (2nd ed.). Don Mills, Ontario: Oxford University Press. pp. 18–19. ISBN 0-19-541521-3. OCLC 46661540. 
  39. ↑ 39.0 39.1 Willard Gurdon Oxtoby, ed (2002). World Religions: Eastern Traditions (2nd ed.). Don Mills, Ontario: Oxford University Press. p. 18. ISBN 0-19-541521-3. OCLC 46661540. 
  40. ↑ 40.0 40.1 Stephanie W. Jamison and Michael Witzel in Arvind Sharma, editor, The Study of Hinduism. University of South Carolina Press, 2003, page 65
  41. ↑ History Of Ancient India (portraits Of A Nation), 1/e By Kamlesh Kapur
  42. ↑ P. 382 Hindu Spirituality: Vedas Through Vedanta, Volume 1 edited by K. R. Sundararajan, Bithika Mukerji
  43. ↑ Ashim Kumar Bhattacharyya. Hindu Dharma: Introduction to Scriptures And Theology. p. 6. 
  44. ↑ P. 46 I Am Proud To Be A Hindu By J. Agarwal
  45. ↑ Parmar, Manish Singh (2018-04-10) (en ۾). Ancient India: A Glimpse of Indias' Glorious Ancient Past. BookRix. ISBN 978-3-7438-6452-8. https://books.google.com/books?id=hutUDwAAQBAJ&dq=The+mode+of+worship+was+the+performance+of+Yajna%2C+sacrifices+which+involved+sacrifice+and+sublimation+of+the+havana+s%C3%A1magri+%28herbal+preparations%29&pg=PP13. Retrieved 17 December 2022. 
  46. ↑ Nigal, S.G. Axiological Approach to the Vedas. Northern Book Centre, 1986. P. 81. ISBN 81-85119-18-X.
  47. ↑ Duchesne-Guillemin 1963, p. 46.
  48. ↑ Day 1982.
  49. ↑ P. 285 Indian sociology through Ghurye, a dictionary By S. Devadas Pillai
  50. ↑ Dundas 2002.
  51. ↑ Zimmer 1953.
  52. ↑ King 1999176.
  53. ↑ 53.0 53.1 "Encyclopædia Britannica, Other sources: the process of "Sanskritization".". وقت 26 April 2015 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 23 June 2022. 
  54. ↑ Panikkar 2001350–351.
  55. ↑ "Upanishads came to be composed already in the ninth and eighth century B.C.E. and continued to be composed well into the first centuries of the Common Era. The Brahmanas and Aranyakas are somewhat older, reaching back to the eleventh and even twelfth century BCE."[web 3]
  56. ↑ Deussen 1966.
  57. ↑ Deussen 196651.
  58. ↑ Deussen: "these treatises are not the work of a single genius, but the total philosophical product of an entire epoch which extends [from] approximately 1000 or 800 BC, to c.500 BCE, but which is prolonged in its offshoots far beyond this last limit of time."[57]
  59. ↑ Neusner, Jacob (2009). World Religions in America: An Introduction. Westminster John Knox Press. p. 183. ISBN 978-0-664-23320-4. https://books.google.com/books?id=34vGv_HDGG8C&pg=PA183. 
  60. ↑ Melton, J. Gordon; Baumann, Martin, Religions of the World, Second Edition: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices, ABC-CLIO, صفحو. 1324, ISBN 978-1-59884-204-3 
  61. ↑ von Glasenapp 1999.
  62. ↑ Jain 2008.
  63. ↑ Svarghese 2008.
  64. ↑ Mallinson 2007.
  65. ↑ Zimmer 1989.
  66. ↑ 66.0 66.1 Flood & Olivelle 2003.
  67. ↑ 67.0 67.1 Flood & Olivelle 2003273–274.
  68. ↑ Gavin Flood and Patrick Olivelle: "The second half of the first millennium BCE was the period that created many of the ideological and institutional elements that characterize later Indian religions. The renouncer tradition played a central role during this formative period of Indian religious history.... Some of the fundamental values and beliefs that we generally associate with Indian religions in general and Hinduism in particular were in part the creation of the renouncer tradition. These include the two pillars of Indian theologies: samsara – the belief that life in this world is one of suffering and subject to repeated deaths and births (rebirth); moksa/nirvana – the goal of human existence...."[67]
  69. ↑ 69.0 69.1 69.2 Flood 1996.
  70. ↑ Kalghatgi, T. G. 1988 In: Study of Jainism, Prakrit Bharti Academy, Jaipur
  71. ↑ 71.0 71.1 S. Cromwell Crawford, review of L. M. Joshi, Brahmanism, Buddhism and Hinduism, Philosophy East and West (1972)
  72. ↑ Cromwell Crwaford: "Alongside Brahmanism was the non-Aryan Shramanic (self reliant) culture with its roots going back to prehistoric times."[71]
  73. ↑ 73.0 73.1 Y. Masih (2000) In : A Comparative Study of Religions, Motilal Banarsidass Publ : Delhi, ISBN 81-208-0815-0 Page 18
  74. ↑ Masih: "There is no evidence to show that Jainism and Buddhism ever subscribed to vedic sacrifices, vedic deities or caste. They are parallel or native religions of India and have contributed to much to [sic] the growth of even classical Hinduism of the present times."[73]
  75. ↑ 75.0 75.1 Padmanabh S. Jaini, (1979), The Jaina Path to Purification, Motilal Banarsidass, Delhi, p. 169
  76. ↑ Padmanabh S. Jaini: "Jainas themselves have no memory of a time when they fell within the Vedic fold. Any theory that attempts to link the two traditions, moreover fails to appreciate rather distinctive and very non-vedic character of Jaina cosmology, soul theory, karmic doctrine and atheism".[75]
  77. ↑ Flood: "The second half of the first millennium BCE was the period that created many of the ideological and institutional elements that characterise later Indian religions. The renouncer tradition played a central role during this formative period of Indian religious history.... Some of the fundamental values and beliefs that we generally associate with Indian religions in general and Hinduism in particular were in part the creation of the renouncer tradition. These include the two pillars of Indian theologies: samsara – the belief that life in this world is one of suffering and subject to repeated deaths and births (rebirth); moksa/nirvana – the goal of human existence...."[67]
  78. ↑ Flood 199686.
  79. ↑ Flood: "The origin and doctrine of Karma and Samsara are obscure. These concepts were certainly circulating among sramanas, and Jainism and Buddhism developed specific and sophisticated ideas about the process of transmigration. It is very possible that the karmas and reincarnation entered the mainstream brahaminical thought from the sramana or the renouncer traditions."[78]
  80. ↑ Jaini 2001.
  81. ↑ Jaini 200151.
  82. ↑ Padmanabh S. Jaini: "Yajnavalkya's reluctance and manner in expounding the doctrine of karma in the assembly of Janaka (a reluctance not shown on any other occasion) can perhaps be explained by the assumption that it was, like that of the transmigration of soul, of non-brahmanical origin. In view of the fact that this doctrine is emblazoned on almost every page of sramana scriptures, it is highly probable that it was derived from them."[81]
  83. ↑ P. 93 World Religions By Jeffrey Brodd, Gregory Sobolewski.
  84. ↑ Jeffrey Brodd and Gregory Sobolewski: "Jainism shares many of the basic doctrines of Hinduism and Buddhism."[83]
  85. ↑ Pratt, James Bissett, The Pilgrimage of Buddhism and a Buddhist Pilgrimage, Asian Educational Services, صفحو. 90, ISBN 978-81-206-1196-2, وقت 23 December 2023 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل, حاصل ڪيل 7 November 2015 
  86. ↑ Upadhyaya, Kashi Nath, Early Buddhism and the Bhagavadgītā, Motilal Banarsidass, صفحا. 103–104, ISBN 978-81-208-0880-5 
  87. ↑ Hajime Nakamura, A History of Early Vedānta Philosophy: Part One. Reprint by Motilal Banarsidass Publ., 1990, page 139.
  88. ↑ حوالي جي چڪ: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Oldmeadow
  89. ↑ Oldmeadow: "Over time, apparent misunderstandings have arisen over the origins of Jainism and relationship with its sister religions of Hinduism and Buddhism. There has been an ongoing debate between Jainism and Vedic Hinduism as to which revelation preceded the other. What is historically known is that there was a tradition along with Vedic Hinduism known as Sramana Dharma. Essentially, the sramana tradition included it its fold, the Jain and Buddhist traditions, which disagreed with the eternality of the Vedas, the needs for ritual sacrifices and the supremacy of the Brahmins."[88] Page 141
  90. ↑ 90.0 90.1 Mary Pat Fisher (1997) In: Living Religions: An Encyclopedia of the World's Faiths I.B.Tauris : London ISBN 1-86064-148-2
  91. ↑ The Life of Buddha as Legend and History, by Edward Joseph Thomas
  92. ↑ Keown, Damien; Hodge, Stephen; Jones, Charles; Tinti, Paola (2003). "Theravāda". A dictionary of Buddhism (1. publ ed.). Oxford: Oxford Univ. Press. ISBN 978-0-19-860560-7. 
  93. ↑ Keown, Damien; Hodge, Stephen; Jones, Charles; Tinti, Paola (2003). "Mahāyāna". A dictionary of Buddhism (1. publ ed.). Oxford: Oxford Univ. Press. ISBN 978-0-19-860560-7. 
  94. ↑ Heehs 2002, p. 106.
  95. ↑ "Kharavela – The Great Philanthropic Emperor" (PDF). وقت 10 March 2024 تي اصل (PDF) کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 10 March 2024. 
  96. ↑ Mudumby Narasimhachary, ed (1976). Āgamaprāmāṇya of Yāmunācārya. Issue 160 of Gaekwad's Oriental Series. Oriental Institute, Maharaja Sayajirao University of Baroda. 
  97. ↑ Nagalingam, Pathmarajah. "Chapter 3". The Religion of the Agamas. Siddhanta Publications. وقت 19 October 2019 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 27 July 2015. 
  98. ↑ 98.0 98.1 Kanchan Sinha, Kartikeya in Indian art and literature, Delhi: Sundeep Prakashan (1979).
  99. ↑ Mahadevan, Iravatham. "A Note on the Muruku Sign of the Indus Script in light of the Mayiladuthurai Stone Axe Discovery". harappa.com. وقت 4 September 2006 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. 
  100. ↑ 100.0 100.1 Ranbir Vohra (2000). The Making of India: A Historical Survey. M.E. Sharpe. p. 15. 
  101. ↑ 101.0 101.1 Grigorii Maksimovich Bongard-Levin (1985). Ancient Indian Civilization. Arnold-Heinemann. p. 45. 
  102. ↑ 102.0 102.1 Steven Rosen; Graham M. Schweig (2006). Essential Hinduism. Greenwood Publishing Group. p. 45. 
  103. ↑ Singh 1989.
  104. ↑ Kenoyer, Jonathan Mark. Ancient Cities of the Indus Valley Civilization. Karachi: Oxford University Press, 1998.
  105. ↑ Basham 1967.
  106. ↑ Frederick J. Simoons (1998). Plants of life, plants of death. p. 363. 
  107. ↑ 107.0 107.1 J.P. Mallory and D. Q. Adams, Encyclopedia of Indo-European Culture (1997), p.308.
  108. ↑ K. Zvelebil, Dravidian Linguistics: an Introduction, (Pondicherry: Pondicherry Institute of Linguistics and Culture 1990), p. 81.
  109. ↑ Krishnamurti 2003.
  110. ↑ 110.0 110.1 Lockard 2007.
  111. ↑ Lockard 200750.
  112. ↑ Lockard 200752.
  113. ↑ Lockard: "The encounters that resulted from Aryan migration brought together several very different peoples and cultures, reconfiguring Indian society. Over many centuries a fusion of Aryan and Dravidian occurred, a complex process that historians have labeled the Indo-Aryan synthesis."[111] Lockard: "Hinduism can be seen historically as a synthesis of Aryan beliefs with Harappan and other Dravidian traditions that developed over many centuries."[112]
  114. ↑ Hiltebeitel 2007.
  115. ↑ Zimmer 1951.
  116. ↑ Larson 1995.
  117. ↑ Harman, William P. (1992). The sacred marriage of a Hindu goddess. Motilal Banarsidass. p. 6. 
  118. ↑ Anand, Mulk Raj (1980). Splendours of Tamil Nadu. Marg Publications. https://www.google.co.uk/search?tbm=bks&q=The+king+is+%27the+representative+of+God+on+earth%27+and+lives+in+a+palace+called+%27+Koyil%27%2C+which+means+the+residence+of+God.+The+ritual+worship+of+God. Retrieved 21 July 2022. 
  119. ↑ Chopra, Pran Nath (1979). History of South India. S. Chand. 
  120. ↑ Bate, Bernard (2009). Tamil oratory and the Dravidian aesthetic: democratic practice in south India. Columbia University Press. 
  121. ↑ A. Kiruṭṭin̲an̲ (2000). Tamil culture: religion, culture, and literature. Bharatiya Kala Prakashan. p. 17. 
  122. ↑ Embree, Ainslie Thomas (1988). Encyclopedia of Asian history: Volume 1. Scribner. ISBN 978-0-684-18898-0. https://archive.org/details/encyclopediaofas0000embr. 
  123. ↑ Thiruchandran, Selvy (1997). Ideology, caste, class, and gender. Vikas Pub. House. 
  124. ↑ Manickam, Valliappa Subramaniam (1968). A glimpse of Tamilology. Academy of Tamil Scholars of Tamil Nadu. p. 75. https://books.google.com/books?id=bIQOAAAAYAAJ&q=sangam+priestess. 
  125. ↑ Lal, Mohan (2006). The Encyclopaedia Of Indian Literature, Volume 5 (Sasay To Zorgot). Sahitya Akademi. p. 4396. ISBN 81-260-1221-8. 
  126. ↑ Shashi, S. S. (1996). Encyclopaedia Indica: India, Pakistan, Bangladesh: Volume 100. Anmol Publications. 
  127. ↑ Subramanium, N. (1980). Śaṅgam polity: the administration and social life of the Śaṅgam Tamils. Ennes Publications. 
  128. ↑ 128.0 128.1 Hiltebeitel 200213.
  129. ↑ McRae 2003.
  130. ↑ This resembles the development of Chinese Chán during the An Lu-shan rebellion and the Five Dynasties and Ten Kingdoms Period (907–960/979), during which power became decentralised end new Chán-schools emerged.[129]
  131. ↑ "Mahamagam Festival". حاصل ڪيل 14 February 2014. 
  132. ↑ Madan Prasad Bezbaruah; Krishna Gopal; Phal S. Girota, Fairs and Festivals of India, Gyan Publishing House, صفحو. 326, ISBN 978-81-212-0809-3, حاصل ڪيل 14 February 2014 
  133. ↑ 133.0 133.1 133.2 Others, Muzaffar H. Syed & (2022-02-20) (en ۾). History of Indian Nation: Ancient India. K.K. Publications. p. 358. https://books.google.com/books?id=Sy5gEAAAQBAJ. Retrieved 1 December 2023. 
  134. ↑ Larson 2012.
  135. ↑ Yelle 2012.
  136. ↑ Rodriques & Harding 2008.
  137. ↑ 137.0 137.1 Frawley 199027.
  138. ↑ 138.0 138.1 Frawley 1990.
  139. ↑ Malhotra 2011.
  140. ↑ Westerlund, David Questioning the Secular State: The Worldwide Resurgence of Religion in Politics page 16
  141. ↑ Occasionally the term is also being used by other authors. David Westerlund: "... may provide some possibilities for co-operation with Sikhs, Jains and Buddhists, who like Hindus are regarded as adherents of 'dharmic' religions."[140]
  142. ↑ Halbfass 199510.
  143. ↑ King 1999.
  144. ↑ "Council of Dharmic Faiths UK". councilofdharmicfaithsuk.com. وقت 13 July 2017 تي اصل کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 27 May 2017. 
  1. ↑ 1.0 1.1 Adams, C. J., "Classification of religions: Geographical" آرڪائيو ڪيا ويا 28 September 2024 حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين., Encyclopædia Britannica, 2007. Retrieved 15 July 2010
  2. ↑ Adherents.com. "Religions by adherents". وقت 29 December 2011 تي اصل (PHP) کان آرڪائيو ٿيل. حاصل ڪيل 9 February 2007. 
  3. ↑ 3.0 3.1 Indiana University "India Studies Program" آرڪائيو ڪيا ويا 11 January 2012 حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين. Passage to India, Module 10.
  4. ↑ The Centre for Cultural Resources and Training, Indian Literature Through the Ages آرڪائيو ڪيا ويا 15 May 2013 حوالو موجود آهي وي بيڪ مشين.
  5. ↑ c.f. Encyclopædia Britannica, s.v. "Jainism > Jainism, Hinduism, and Buddhism"
  1. ↑ Smart distinguishes "Brahmanism" from the Vedic religion, connecting "Brahmanism" with the Upanishads.[18]


حوالي جي چڪ: "note" نالي جي حوالن جي لاءِ ٽيگ <ref> آهن، پر لاڳاپيل ٽيگ <references group="note"/> نہ مليو

"https://sd.wikipedia.org/w/index.php?title=ڌرمي_مذهب&oldid=291921" تان ورتل