رياضيات جي تاريخ

رياضيات جي تاريخ (history of mathematics) رياضي ۾ دريافتن جي شروعات ۽ ماضي جي رياضياتي طريقن ۽ لکائي سان تعلق رکي ٿي. جديد دور ۽ دنيا ۾ علم جي ڦهلاءَ کان اڳ، نئين رياضياتي ترقيءَ جا لکيل مثال فقط چند هنڌن تي نظر آيا آهن. سال 3000 ق.م کان، ميسوپوٽيميا جون رياستن سمير، اڪاديا ۽ اشوريا، ان کان پوءِ قديم مصر ۽ ايبلا جي ليونٽائن رياست، رياضي، الجبرا ۽ جاميٽري کي ٽيڪس، واپار، وقت کي رڪارڊ ڪرڻ، ڪئلينڊر ٺاھڻ ۽ فلڪيات جي شعبي ۾ استعمال ڪرڻ شروع ڪيو. ميسوپوٽيميا ۽ مصر مان سڀ کان پهريان رياضياتي متن موجود آهن - پلپٽن 322 (Plimpton 322)^[2] (بابلي وقت: 2000 - 1900 ق.م) رينڊ ۽ مئڪسو رياضياتي پاپائرس (مصري: 1800 ق.م)،^[3] اها سڀئي متن نام پئٿاگورين ٽرپلز جو ذڪر ڪن ٿا، تنهن ڪري، اندازو لڳائڻ سان، پٿگورين جو ٿيورم بنيادي رياضي ۽ جاميٽري کان پوءِ سڀ کان قديم ۽ وسيع رياضياتي ترقيءَ مان لڳي ٿو.

اقليدس جي "ايليمينٽس"(300 ق.م) کان هڪ نمونو، اها وڏي پيماني تي هر وقت جي سڀ کان وڌيڪ اثرائتي درسي ڪتاب سمجهي ويندي آهي.^[1]

رياضي جو مطالعو هڪ ”ظاهري نظم“ جي طور تي ڇهين صدي قبل مسيح ۾ پٿاگورين سان شروع ٿيو، جن قديم يوناني لفظ، (μάθημα) (مئٿيما) مان لفظ ”ميٿميٽڪس“ جوڙيو، جنهن جي معنيٰ آهي ”هدايت جو موضوع“. ^[4] يوناني رياضي طريقن کي تمام گهڻو بهتر ڪيو (خاص طور تي ثبوتن ۾ دليل ۽ رياضياتي سختي جي تعارف ذريعي) رياضي جي موضوع کي وڌايو.^[5] قديم رومن سروي ڪرڻ، ساخت جي انجنيئرنگ، ميڪنيڪل انجنيئرنگ، ڪتاب سازي، قمري ۽ شمسي ڪئلينڊرن جي تخليق ۽ "هٽي" هنر ۽ دستڪاري ۾ لاڳو ڪيل رياضي استعمال ڪيو. چيني رياضيات شروعاتي مدد ڪئي، جنهن ۾ جڳهه جي قدر جي نظام ۽ منفي انگن جو پهريون استعمال شامل آهي.^[6]^[7] هند-عربي عددي نظام ۽ ان جي عملن جي استعمال لاءِ ضابطا، جيڪي اڄ سڄي دنيا ۾ استعمال ٿين ٿا، هندستان ۾ پهرين صدي عيسويءَ جي دوران ترقي ڪئي ۽ محمد بن موسيٰ الخوارزمي جي ڪم ذريعي اسلامي رياضي جي ذريعي مغربي دنيا ڏانهن منتقل ڪيا ويا.^[8]^[9] اسلامي رياضي، بدلي ۾، انهن تهذيبن جي ڄاڻ رکندڙ رياضي کي ترقي ۽ وڌايو. همعصر، پر انهن روايتن کان آزاد، ميڪسيڪو ۽ وچ آمريڪا جي مايا تهذيب جي ترقي يافته رياضي هئي، جتي صفر جي تصور کي مايا انگن ۾ معياري علامت ڏني وئي هئي.

رياضي تي ڪيترائي يوناني ۽ عربي متن 12 صدي عيسويء کان لاطيني ۾ ترجمو ڪيا ويا، جيڪي وچين يورپ ۾ رياضي جي وڌيڪ ترقي جي ڪري ٿي. قديم زماني کان وٺي وچين دور تائين، رياضياتي دريافتن جا دور اڪثر صدين جي جمود جي پٺيان ايندا هئا.^[10] 15هين صدي عيسويء ۾ ريناسنس اٽلي ۾ شروع ٿي، نئين رياضياتي ترقين، نئين سائنسي دريافتن سان لهه وچڙ ۾، هڪ وڌندڙ رفتار تي ٺاهيو ويون، جيڪي اڄ ڏينهن تائين جاري آهن. ھن ۾ 17هين صدي عيسويءَ دوران لاتعداد حسابن جي ترقيءَ ۾ آئزڪ نيوٽن ۽ گوٽفرائيڊ ولھيلم ليبنز جو بنيادي ڪم شامل آھي.

انگن جي جدول
يورپيئن (مغربي عربي کان ورتل)	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9
هند-عربي	٠	١	٢	٣	٤	٥	٦	٧	٨	٩
مشرقي هند-عربي (فارسي ۽ اردو)	۰	۱	۲	۳	۴	۵	۶	۷	۸	۹
ديوناگري (هندي)	०	१	२	३	४	५	६	७	८	९
بنگالي	০	১	২	৩	৪	৫	৬	৭	৮	৯
چيني	零	一	二	三	四	五	六	七	八	九
تامل	௦	௧	௨	௩	௪	௫	௬	௭	௮	௯

قبل از تاريخ

بابلي دور

قديم مصري دور

قديم يوناني دور

رومي دور

چين

جاپان

هندستان

اسلامي سلطنتون

مايا تهذيب

وچين يورپ

ريناسنس

سائنسي انقلاب دوران رياضيات

جديد دور

مستقبل

اصل مضمون: رياضيات جو مستقبل

رياضيات ۾ ڪيترائي مشاهدي جا رجحانات آهن، سڀ کان وڌيڪ قابل ذڪر اهو آهي ته جيئن ڪمپيوٽرن هميشه کان وڌيڪ اهم ۽ طاقتور آهن؛ سائنس ۽ صنعت پاران پيدا ڪيل ڊيٽا جو مقدار، ڪمپيوٽرن جي مدد سان، تيزي سان وڌي رهيو آهي، موضوع هميشه کان وڏو ٿي رهيو آهي. نتيجي طور، ھن وڏي ڊيٽا کي پراسس ڪرڻ ۽ سمجھڻ ۾ مدد ڏيڻ لاءِ رياضي جي طلب ۾ ھڪڙي برابري آھي. رياضي سائنس جي ڪيريئر جي پڻ توقع ڪئي وئي آهي ته وڌندي. آمريڪا جي بيورو آف ليبر اسٽيٽسٽڪس جي اندازي سان (2018 ۾) ته "رياضي جي سائنس جي پيشن جي روزگار سال 2016ع کان 2026ع تائين 27.9 سيڪڙو وڌڻ جو اندازو لڳايو ويو آهي."

رياضي

رياضي (Mathematics) ميٿميٽڪس لفظ يوناني ٻولي جي لفظ "ميٿيما" مان نڪتل آهي، جنهن جي معني سکڻ، ڄاڻ، اڀياس آهي. رياضي جي معني تمام سادي هوندي بـه سندس اهميت ڪيتري آهي، تنهن جو اندازو اوهان طبيعيات، ڪيميا ۽ ٽيڪنالاجي مان لڳائي سگهو ٿا، جنهن ۾ رياضي جو تمام گهڻو اهم ڪردار آهي. رياضي مقدارن (تعداد)، بناوٽ ۽ تبديلين جو علم آهي ۽ رياضي دان انساني تاريخ جا اها فرد آهن، جن ڪائنات ۾ لڪل سچ ۽ حقيقتن کي ڳولي رياضياتي ٻولي ۾ ظاهر ڪيو، جنهن کي رد بـه تنهن جي هي ذريعي ڪري سگهجي ٿو. رياضي انهن حقيقتن کي پهلو در پهلو معلوم ڪري ٿي مثال طور ڪا شيءِ جا هڪ کان وڌيڪ پهلوئن تي دارومدار رکي ٿي ته ان شيءٌ کي سندس هڪ پهلو جي مدار ۾ معلوم ڪجي ٿو ۽ ائين پهلو در پهلو اڳتي وڌجي ٿو.

رياضي جي ارتقا، ڪائناتي لڪل ۾ سمايل اصولن ۽ حقيقتن جي ويجهو ٿيڻ جي هڪ تاريخ آهي. جنهن جي شروعات انگن کان ٿي. انگن جي شروعات اهو محسوس ڪري ٿي تـه (مثال طور) ٻن صوفن جي مجموعي ۽ ٻن نارنگين جي مجموعي ۾ ڪا هڪ جهڙائي آهي، سا اها آهي رڪنن يعني شين جو مقدار يا تعداد. ان کان پوءِ مقدارن (تعداد) کي ياد رکڻ لاءِ انهن ڊيگهيون ۽ سنهيون تيليون استعمال ڪيون. جنهن کان پوءِ انهن تيلين جي ذريعي انهن جوڙ ۽ ڪٽ ڪرڻ پڻ سکيو. ان کان پوءِ انهن مقدارن (تعداد) کي لکڻ لاءِ ڪجھـ نشان (انگ) استعمال ڪيا ويا. سڀ کان پراڻي لکت ’پلپٽن322‘جي آهي، جنهن ۾ 322 انگ جي لکت آهي جيڪا مٽي جي ٺهيل گولي تي لکيل آهي، جيڪو رياضي جي بابلي دور جو اهم ڪم آهي.

پڻ ڏسو

خارجي لنڪس

وڪي قول ۾ رياضيات جي تاريخ جي متعلق قول موجود آھي۔

ڊاڪيومينٽري

BBC (2008). The Story of Maths.
Renaissance Mathematics, BBC Radio 4 discussion with Robert Kaplan, Jim Bennett & Jackie Stedall (In Our Time, Jun 2, 2005)

تعليمي مواد

MacTutor History of Mathematics archive (John J. O'Connor and Edmund F. Robertson; University of St Andrews, Scotland). An award-winning website containing detailed biographies on many historical and contemporary mathematicians, as well as information on notable curves and various topics in the history of mathematics.
History of Mathematics Home Page (David E. Joyce; Clark University). Articles on various topics in the history of mathematics with an extensive bibliography.
The History of Mathematics (David R. Wilkins; Trinity College, Dublin). Collections of material on the mathematics between the 17th and 19th century.
Earliest Known Uses of Some of the Words of Mathematics (Jeff Miller). Contains information on the earliest known uses of terms used in mathematics.
Earliest Uses of Various Mathematical Symbols (Jeff Miller). Contains information on the history of mathematical notations.
Mathematical Words: Origins and Sources (John Aldrich, University of Southampton) Discusses the origins of the modern mathematical word stock.
Biographies of Women Mathematicians (Larry Riddle; Agnes Scott College).
Mathematicians of the African Diaspora (Scott W. Williams; University at Buffalo).
Notes for MAA minicourse: teaching a course in the history of mathematics. (2009) (V. Frederick Rickey & Victor J. Katz).
Ancient Rome: The Odometer Of Vitruv. Pictorial (moving) re-construction of Vitusius' Roman ododmeter.

حوالا

↑ (Boyer 1991, "Euclid of Alexandria" p. 119)
↑ Neugebauer, Otto (1969). The Exact Sciences in Antiquity. 9 (2 ed.). Dover Publications. 1–191. ISBN 978-0-486-22332-2. https://books.google.com/books?id=JVhTtVA2zr8C. Chap. IV "Egyptian Mathematics and Astronomy", pp. 71–96.
↑ Friberg, J. (1981). "Methods and traditions of Babylonian mathematics. Plimpton 322, Pythagorean triples, and the Babylonian triangle parameter equations", Historia Mathematica, 8, pp. 277–318.
↑ Turnbull (1931). "A Manual of Greek Mathematics". Nature 128 (3235): 5. doi:10.1038/128739a0. Bibcode: 1931Natur.128..739T.
↑ Heath, Thomas L. (1963). A Manual of Greek Mathematics, Dover, p. 1: "In the case of mathematics, it is the Greek contribution which it is most essential to know, for it was the Greeks who first made mathematics a science."
↑ Joseph, George Gheverghese (1991). The Crest of the Peacock: Non-European Roots of Mathematics. Penguin Books, London, pp. 140–48.
↑ Ifrah, Georges (1986). Universalgeschichte der Zahlen. Campus, Frankfurt/New York, pp. 428–37.
↑ Kaplan, Robert (1999). The Nothing That Is: A Natural History of Zero. Allen Lane/The Penguin Press, London.
↑ "The ingenious method of expressing every possible number using a set of ten symbols (each symbol having a place value and an absolute value) emerged in India. The idea seems so simple nowadays that its significance and profound importance is no longer appreciated. Its simplicity lies in the way it facilitated calculation and placed arithmetic foremost amongst useful inventions. the importance of this invention is more readily appreciated when one considers that it was beyond the two greatest men of Antiquity, Archimedes and Apollonius." – Pierre Simon Laplace http://www-history.mcs.st-and.ac.uk/HistTopics/Indian_numerals.html
↑ Eves, Howard (1990). History of Mathematics, 6th Edition, "After Pappus, Greek mathematics ceased to be a living study, ..." p. 185; "The Athenian school struggled on against growing opposition from Christians until the latter finally, in A.D. 529, obtained a decree from Emperor Justinian that closed the doors of the school forever." p. 186; "The period starting with the fall of the Roman Empire, in the middle of the fifth century, and extending into the eleventh century is known in Europe as the Dark Ages... Schooling became almost nonexistent." p. 258.

[Boyer_1991_loc=Euclid_of_Alexandria_p._119-1] (Boyer 1991, "Euclid of Alexandria" p. 119)

[:12-2] Neugebauer, Otto (1969). The Exact Sciences in Antiquity. 9 (2 ed.). Dover Publications. 1–191. ISBN 978-0-486-22332-2. https://books.google.com/books?id=JVhTtVA2zr8C. Chap. IV "Egyptian Mathematics and Astronomy", pp. 71–96.

[:02-3] Friberg, J. (1981). "Methods and traditions of Babylonian mathematics. Plimpton 322, Pythagorean triples, and the Babylonian triangle parameter equations", Historia Mathematica, 8, pp. 277–318.

[4] Turnbull (1931). "A Manual of Greek Mathematics". Nature 128 (3235): 5. doi:10.1038/128739a0. Bibcode: 1931Natur.128..739T.

[5] Heath, Thomas L. (1963). A Manual of Greek Mathematics, Dover, p. 1: "In the case of mathematics, it is the Greek contribution which it is most essential to know, for it was the Greeks who first made mathematics a science."

[:22-6] Joseph, George Gheverghese (1991). The Crest of the Peacock: Non-European Roots of Mathematics. Penguin Books, London, pp. 140–48.

[7] Ifrah, Georges (1986). Universalgeschichte der Zahlen. Campus, Frankfurt/New York, pp. 428–37.

[8] Kaplan, Robert (1999). The Nothing That Is: A Natural History of Zero. Allen Lane/The Penguin Press, London.

[9] "The ingenious method of expressing every possible number using a set of ten symbols (each symbol having a place value and an absolute value) emerged in India. The idea seems so simple nowadays that its significance and profound importance is no longer appreciated. Its simplicity lies in the way it facilitated calculation and placed arithmetic foremost amongst useful inventions. the importance of this invention is more readily appreciated when one considers that it was beyond the two greatest men of Antiquity, Archimedes and Apollonius." – Pierre Simon Laplace http://www-history.mcs.st-and.ac.uk/HistTopics/Indian_numerals.html

[10] Eves, Howard (1990). History of Mathematics, 6th Edition, "After Pappus, Greek mathematics ceased to be a living study, ..." p. 185; "The Athenian school struggled on against growing opposition from Christians until the latter finally, in A.D. 529, obtained a decree from Emperor Justinian that closed the doors of the school forever." p. 186; "The period starting with the fall of the Roman Empire, in the middle of the fifth century, and extending into the eleventh century is known in Europe as the Dark Ages... Schooling became almost nonexistent." p. 258.

[2]

[3]

[1]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]