تصوف
تصوف جا معنی آھن اللہ تعالٰی جي معرفت. لفظ صوفي عام طرح ان مان نڪتل سمجهو ويندو آھي، عربي لغت جي لحاظ کان "تصوف" جي معنٰي آھي؛ ھن صوف جو لباس پھريو. ڪئي بزرگ لفظ صوفي، صفا مان نڪتل سمجهن ٿا، يعنٰي صوفي اھو آھي جنهن کي الله تعاليٰ دل جي صفائي بخشي آھي. ڪن جي راءِ ۾ ھي لفظ "صف" مان نڪتل آھي. يعني صوفي الله تعاليٰ جي حضور ۾ پنهنجي دل جي پاڪيزگيءَ جي ڪري پھرين صف ۾ حاضر ٿين ٿا. ڪي عالم صوفي کي مسجد نبويءَ ﷺ جي صف ڏانهن منسوب ڪن ٿا. پاڻ سڳورن ﷺ جي دور مبارڪ ۾ ڪئي صحابي (جن جو تعداد 70 سمجهو وڃي ٿو) دنيوي تعلقات کي ترڪ ڪري ڇڏيو ھو ۽ "فقر" اختيار ڪيو ھو، انهن کي فقط گوڏن تائين ڪپڙو ھوندو ھو ۽ ڪن کي ته ان کان به گهٽ ھو. انھن وٽ ٻه ڪپڙا ته ھوندا ئي ڪونه ھئا ۽ نه انھن کي ڪڏهن ٻن قسمن جو طعام نصيب ٿيو.
تصوف جا ٻه مڪتب فڪر آهن؛ هڪ نوفلاطوني، اشراقي ۽ اطلاقي، جنهن جو تعلق يوناني فلسفه ۽ ويدانت سان آهي. ان مڪتب فڪر جا شارح منصور حلاج، شيخ فريد الدين عطار ۽ مولانا رومي آهن. جن جو اصول "وحدت الوجود" آهي. ان نظريي کي فلسفيانه انداز ۾، ملت مسلمه ۾، شيخ ابن العربي محي الدين اندلسي بيان ڪيو. جنهن جي شاگرد علامه قونويءَ کان جلال الدين رومي مستفيد ٿيو. ٻيو مڪتب فڪر "وحدت الشهود" وارن جو آهي، جنهن جو سربراهه امام رباني، مجدد الف ثاني آهن ۽ ان جو مقلد علامه اقبال آهي. انهن ٻنهين جي فڪرن کي اعتدال تي آڻڻ وارا شاهه ولي الله محدث دهلوي آهن. جو دراصل آهي ته وحدت الوجود جو قائل، پر ان سان گڏ شطحيات ۽ خرافات، غير شرعي عملن ۽ دعوائن کان پري آهي.[1]
اسلامي تصوف جي تاريخ
سنواريواسلامي تصوف جي تاريخ "اصحاب صفه" کان شروع ڪئي وڃي ٿي. البت لفظ صوفي يا تصوف جو استعمال ڪجهه پوءِ ٿيو، ان کان اڳ ۾ اسلامي تعليم ۾ "احسان" لفظ ملي ٿو، جنهن کي تصوف جي ھم معنٰي سمجهو وڃي ٿو. چيو وڃي ٿو، ته سڀ کان پھريائين شيخ ابوالھاشم کي صوفي لقب سان سڏيو ويو، جنھن 161 ھجری (1777_78ع) ۾ وفات ڪئي. شيخ عين القضاه ھمداني پنهنجي ڪتاب "مھيدات" ۾ لکيو آھي ته؛ سڀ کان پهريائين بغداد جي بزرگ "عبدڪ الصوفي"، صوفي لقب سان سڏيو ويو، جيڪو ٻي صدي ھجري جو بزرگ آھي، مطلب ته تصوف جي معرفت ۽ طريقت جي ابتدا ٻي صدي ھجريءَ ۾ ٿي.
تصوف جا جز
سنواريوذڪر ۽ فڪر، فنا ۽ بقا ۽ فقر ۽ گوشه نشيني تصوف جا بنيادي جز آھن.
سنڌ ۾ تصوف جي ابتدا
سنواريوصوفيانه مسلڪ سان وابسته ٻي ۽ ٽين صدي ھجري ۾ جن بزرگن جا نالا ملن ٿا، انھن مان حضرت بايزيد بسطامي رحم اللہ جو نالو قابل ذڪر آھي. ھن 261 ھجری (875ع) ۾ وفات ڪئي، تذڪرن مان معلوم ٿئي ٿو، ته حضرت بايزيد بسطامي جي ملاقات سنڌي بزرگ، ابوعلي سنڌي رحم اللہ سان ٿي ھئي، ابو علي سنڌي صوفيانه تعليم کان واقف ھئا. حضرت بايزيد بسطامي چوي ٿو ته مون کانئس فنا ۽ توحيد يعني تصوف جو علم سکيو ۽ ابو علي مون کان الحمد شريف ۽ سورت اخلاص جي تفسير معلوم ڪئي، ان مان ظاھر ٿئي ٿو ته ٻي کان ٽين صدي ھجري تائين سنڌ ۾ تصوف جي تعليم رائج ھئي. بلڪه ان کان پوءِ به سنڌ جي عالمن ۾ تصوف جي اصولن جو اثر نظر اچي ٿو. ابو العباس محمد بن محمد وراق ديبلي اصل ۾ ديبل جو رھاڪو ھو، ديبل مان عرب دنيا ڏانهن اسھيو. اتي وڃي علم حديث حاصل ڪري، وڏو عالم، فاضل ۽ محدث ٿيو. ان کان پوء اسلامي دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن جو سير و سفر ڪيائين ۽ سال 345 ھجری (956ع) ۾ وفات ڪيائين. ھو محدث به ھو ته وڏو عابد ۽ زاھد به ھو. "زاھد" جي لقب سان ياد ڪيو ويندو ھو. ان دور جي ھڪ ٻئي سنڌي عالم احمد بن سنڌي جو نالو به ملي ٿو، جيڪو بغداد ۾ رھندو ھو، ھو عالم ۽ فاضل ھجڻ سان گڏو گڏ عابد ۽ زاھد به ھو.
مطلب ته ٽين ۽ چوٿين صدي ھجريءَ ۾ اھڙن ڪيترن ئي سنڌي عالمن جا نالا ملن ٿا، جيڪي سنڌ مان وڃي بغداد، بصري ۽ ٻين شھرن ۾ رھيا ۽ اتي ئي علمي دنيا ۾ پنهنجو نالو ڪڍيائون. ھنن جي جيڪا رھڻي ڪھڻي بيان ٿيل آھي، ان مان معلوم ٿئي ٿو ته ھو صوفيانه تعليم جو عملي نمونو ھئا. اھو ڏيکاري ٿو ته سنڌ ۾ صوفيانه تعليم موجود ھئي ۽ ان جا اصول ھي ھئا؛
• اسلامي تعليم حاصل ڪرڻ ۽ شريعت جي پابندي ڪرڻ.
• اللہ جي عبادت ڪرڻ ۽ پاڪيزه زندگي گذارڻ.
• خدا جي مخلوق جي خدمت ڪرڻ ۽ انھن کي سنئون رستو ڏيکارڻ.
• ھٺ، وڏائي، عملي غرور کان پري رھڻ ۽ سادي نموني زندگي گهارڻ.
• پنهنجي نفساني خواھشن کي پنهنجي قابو ۾ رکڻ ۽ خدا جو خوف دل ۾ ڌارڻ.
• پنهنجي خالق ۽ مالڪ سان لنوَ لڳائڻ ۽ دنيا جي محبت کي جيءَ ۾ جاءِ نه ڏيڻ.
• صبر، فقر، استغنا ۽ توڪل اختيار ڪرڻ.
سنڌ ۾ صوفيانه سلسلا
سنواريوٽين صدي ھجري کان صوفيانه سلسلن جي شروعات به ٿئي ٿي. صوفيانه سلسله "الطيفوريه" بزرگ حضرت بايزيد بسطامي ڏانھن منسوب آھي. "الجنيديه" حضرت جنيد بغدادي ڏانھن منسوب آھي جنهن سال 293 ھجری (906ع) ۾ وفات ڪئي. اھڙيءَ طرح ٻيا سلسلا به جاري ٿيا. جهڙوڪ، محاسبيه، قیصاريه، السھيليه، الحڪيميه، الخزاريه، نوريه، خفيفي، ساريه، حلوليه وغيره، پر اھي سلسله گهڻو وقت قائم رھي نه سگهيا. بعد ۾ قادريه، چشتيه، سھرورديه ۽ نقشبندي سلسله جاري ٿيا ۽ گهڻو مشھور ۽ مقبول ٿيا. سنڌ ۽ ھند ۾ به اھي سلسله پھتا ۽ اڄ تائين موجود آھن.
صوفي
سنواريوصوفي يعني تصوف جي اعتقاد ۽ خيال وارا ماڻھو. اصل ايران ۽ سعودي عرب کان ڀارت ۾ آيا ۽ پوءِ اتان سنڌ ۾ ۽ ٻين پاسي آيا. سنڌ ۾ صوفين جو خاص مڪان جھوڪ آھي ۽ شاه عنايت مرشد ھو، جنھن کي ميان نور محمد ڪلھوڙي بادشاھ جي حڪم سان مارايو. ٻي گادي روھڙيءَ ۾ سيد جان شاھ واري آھي. ٿر واري ناري ڏي به صوفين جو ڳوٺ آھي. انھيءَ طرح سنڌ ۾ گھڻن ھنڌن تي صوفي آھن. ھندو ۽ مسلمان ٻئي گڏ ھڪ مرشد جا مريد آھن. ظاھري ڪري گيڙوان ڪپڙا ڍڪيندا آھن ۽ راڳ ۽ سماع ڪندا آھن. شاهہ عبداللطيف ڀٽائي يا سچل فقير يا ٻين ڪيترن ئي سنڌ جي شاعرن کي صوفي شاعر چئي سگھجي ٿو. عام رواجي فقير اڪثر پنندا به وتن.[2]