اٽلي

اٽلي (Italy)، سرڪاري نالو ريپبلڪ اطاليه (Republic of Italy)، ڏکڻ اولهه يورپ جو اهم ملڪ آهي. هن جي اتر ۾ سوئزرلينڊ ۽ آسٽريا، اوڀر ۾ سلووينيا، سان مرینو ۽ ايڊرياٽڪ سمنڊ، ڏکڻ اولهه ۾ تائرهنيان سمنڊ، اولهه ۾ موناڪو ۽ فرانس آهن. اٽلي رومي سمنڊ ۽ ايڊرياٽڪ سمنڊ وچ ۾ ٻيڙيءَ جي شڪل جو هڪ ٻيٽ نما ملڪ آهي. جنهن جي ڪل پکيڙ 3,01,255 چورس ڪلوميٽر (1,16,314 چورس ميل) ۽ آبادي 6 ڪروڙ آهي. گاديءَ جو هنڌ روم آهي، هن ملڪ جي سرڪاري ٻولي اطالوي آهي، جڏهن ته هتي جرمن ۽ فرينچ پڻ ڳالهائجن ٿيون.

اٽالين ريپبلڪ Repubblica Italiana (اطالوي)
جھنڊو نشان
ترانو: Il Canto degli Italiani (Italian) "اطالوي ماڻهن جو گيت"
تيز سائي رنگ سان ڏيکاريل اٽليءَ جو نقشو، ھلڪي سائي رنگ سان ڏيکاريل يورپي يونين
گادي جو هنڌ	روم 41°54′N 12°29′E
سڀ کان وڏو شهر	روم
دفتري ٻوليون	اٽالين
مذهب	83.3% عيسائيت 12.4% ڪوبه مذهب ناهي 3.7% اسلام 0.2% ٻڌمت 0.1% هندومت 0.3% ٻيا
مقامي آبادي	اٽالين
حڪومت	يونيٽري پارليامينٽري ريپبلڪal آئيني ريپبلڪ
• صدر	سرجيو مئٽاريلا
• وزيراعظم	جورجيا ميلوني
• سينيٽ جو صدر	اگناشيو لا روزا
• چيمبر آف ڊپٽيز جو صدر	لورينزو فونٽانا
مقننه	پارليامينٽ
• مٿيون ایوان	سينيٽ
• ھيٺيون ایوان	چيمبر آف ڊپٽيز
اٽليء جي قيام جي تاريخ
• اٽليء جو انضمام	17 مارچ 1861ع
• اٽليء جي آئيني ريپبلڪ لاء ريفرينڊم	12 جون 1946ع
• يورپين ايڪانامڪ ڪميونٽي جو بنياد جيڪا پوءِ يورپي يونين بڻي	1 جنوري 1958ع
پکيڙ
• جملي	301٬338 km2 (116٬347 sq mi) (71هون)
• پاڻي (%)	علائقو • ڪل 3,01,340 چورس ڪلوميٽر (1,16,350 اسڪوائر ميل). 71 هين. • پاڻي (٪) 1.24 (2015)
آبادي
• 2022ع اندازو	5,88,53,482 سانچو:گهٽتائي (25هون)
•  گھاٽائي	201.3 /km2 (521.4 /sq mi) (63هون)
جِي ڊي پي (مساوي قوت خريد )	2023ع لڳ ڀڳ
• ڪل	3.347 ٽريلين آمريڪي ڊالر (واڌارو) (13هون)
• في سيڪڙو	56,905 آمريڪي ڊالر (واڌارو) (30هون)
جِي. ڊي. پي  (رڳو نالي ۾ )	2024ع لڳ ڀڳ
• ڪل	2,328 ٽريلين آمريڪي ڊالر (واڌارو) (8هون)

هن ملڪ جي موسم وچولي آهي، ڏاکڻيان علائقا گرم، جڏهن ته اتريان علائقا سرد آهن. هتي سالياني برسات سراسري 725 ملي ميٽر پوندي آهي. سڀ کان مٿانهون هنڌ مونٽ بلانڪ (بلندي 4,807 ميٽر) اٽليءَ جي مکيه زرعي پيداوار ۾ انگور، زيتون، کٽو ميوو، ڪڻڪ، چانور، ڀاڄيون، پٽاٽا، جؤ ۽ تماڪ شامل آهن. مکيه صنتعن ۾ لوهه، مشينري، موٽر گاڏيون، ٽيڪسٽائل مشينري، بوٽ، انجينئرنگ جو سامان، ڪيميائي شيون، اليڪٽرانڪ، سيمينٽ، ڪپڙو ۽ زيتون جو تيل اچي وڃن ٿا ۽ مکيه معدنيات ۾ پارو، پوٽاش، گئس، سنگِ مرمر، تيزاب، ڪوئلو، پيٽروليم، سلفر ۽ باڪسائيٽ شامل آهي.

قديم زماني ۾، اطالوي اپٻيٽ ڪيترن ئي ماڻهن جو گهر هو؛ روم جو لاطيني شهر، هڪ سلطنت جي طور تي قائم ٿيو، هڪ جمهوريه بڻجي ويو جنهن ميڊيٽرينين دنيا کي فتح ڪيو ۽ صدين تائين هڪ سلطنت جي حيثيت سان حڪومت ڪئي. عيسائيت جي پکيڙ سان، روم ڪيٿولڪ چرچ ۽ پاپسي جي سيٽ بڻجي ويو. ابتدائي وچين دور ۾، اٽلي کي مغربي رومن سلطنت جي زوال ۽ جرمن قبيلن کان اندروني لڏپلاڻ جو تجربو ٿيو. 11ھین صدي عيسويءَ تائين، اطالوي شهري رياستون ۽ سامونڊي ريپبلڪون وسعتون، واپار ذريعي نئين خوشحالي آڻيندي ۽ جديد سرمائيداريءَ لاءِ بنياد رکيائين. اطالوي ريناسنس 15 هين ۽ 16 صدي عيسويء دوران ترقي ڪئي ۽ باقي يورپ تائين پکڙيل. اطالوي ڳولا ڪندڙن ڏور اوڀر ۽ نئين دنيا ڏانهن نوان رستا دريافت ڪيا، يورپ جي دريافت جي دور جي اڳواڻي ڪئي. تنهن هوندي، صدين جي دشمني ۽ شهري رياستن جي وچ ۾ تڪرار، جزائر کي ورهائي ڇڏيو. 17 هين ۽ 18 صدي دوران، اطالوي اقتصادي اهميت خاص طور تي ختم ٿي وئي. صدين جي سياسي ۽ علاقائي ورهاڱي کان پوءِ، اٽلي تقريبن مڪمل طور تي 1861 ۾ متحد ٿي ويو، آزاديءَ جي جنگين ۽ هزارن جي مهم کانپوءِ، اٽليءَ جي سلطنت قائم ڪئي. 19 هين صدي جي آخر کان 20 صدي جي شروعات تائين، اٽلي تيزي سان صنعتي ترقي ڪئي، خاص طور تي اتر ۾، ۽ هڪ نوآبادياتي سلطنت حاصل ڪئي، جڏهن ته ڏکڻ گهڻو ڪري غريب رهيو، آمريڪا ڏانهن هڪ وڏي مهاجر ڊاسپورا کي ايندڻ. 1915ع کان 1918ع تائين اٽليءَ پهرين عالمي جنگ ۾ مرڪزي طاقتن جي خلاف اينٽينتي (Entente) سان حصو ورتو. 1922ع ۾ اطالوي فاشسٽ آمريت قائم ٿي. ٻي عالمي جنگ دوران، اٽلي پهريون ڀيرو محور جو حصو هو جيستائين اتحادي طاقتن (1940-1943) جي حوالي ڪيو، پوءِ اطالوي مزاحمت ۽ اٽليءَ جي آزاديءَ (1943-1945) دوران اتحادين جو گڏيل جنگجو هو. جنگ جي پٺيان، بادشاهت هڪ جمهوريه سان تبديل ٿي وئي ۽ ملڪ هڪ مضبوط بحالي حاصل ڪئي.

اٽلي دنيا ۾ اٺين نمبر تي سڀ کان وڏي GDP، يورپ ۾ ٻيو نمبر وڏي پيداواري صنعت، ۽ علائقائي ۽ عالمي معاشي، فوجي، ثقافتي ۽ سفارتي معاملن ۾ اهم ڪردار ادا ڪري ٿو. هڪ ترقي يافته ملڪ، انساني ترقي جي انڊيڪس ۾ 30 هين نمبر تي، اٽلي يورپي يونين جو هڪ باني ۽ معروف ميمبر آهي، ۽ ڪيترن ئي بين الاقوامي ادارن ۾، جنهن ۾ نيٽو، G7، ميڊيٽرينين يونين، ۽ لاطيني يونين شامل آهن. ثقافتي سپر پاور جي حيثيت ۾، اٽلي ڊگهي عرصي کان آرٽ، موسيقي، ادب، کاڌن، فيشن، سائنس ۽ ٽيڪنالاجي جو هڪ مشهور مرڪز رهيو آهي، ۽ ڪيترن ئي ايجادن ۽ دريافتن جو ذريعو رهيو آهي. ان ۾ سڀ کان وڌيڪ عالمي ورثو سائيٽون آهن (59)، ۽ پنجون سڀ کان وڌيڪ دورو ڪيل ملڪ آهي.

اٽلي جو نقشو

نالو

اطاليا نالي جي ايٽائيمولوجي لاء ڪيترائي مفروضا آهن. هڪ نظريو اهو ٻڌائي ٿو ته اهو هڪ قديم يوناني اصطلاح، ايٽالوئي (Italoi) مان پيدا ٿيو آهي ايٽا لوئي جي زمين لاء، هڪ قبيلو جيڪو هن علائقي ۾ رهندو هو جيڪو هاڻي ڪلابريا جي نالي سان مشهور آهي. اصل ۾ خيال ڪيو ويو ته نالو ويٽولي(Vituli) رکيو ويو، ڪجهه عالمن انهن جي ٽوٽم جانور جي گابي کي (لاطيني:vitulus؛ امبرين:vitlo؛ اوسڪن:Víteliú) جي صلاح ڏني آهي. ڪيترن ئي قديم مصنفن جو چوڻ آهي ته اهو نالو مقامي حڪمران اٽالس (Italus) جي نالي تي رکيو ويو آهي. اٽليءَ لاءِ قديم يوناني اصطلاح شروعاتي طور تي فقط برٽيم اپٻيٽ جي ڏکڻ ۽ ڪيٽانزارو ۽ ويبو ويلنٽيا جي حصن ڏانهن اشارو ڪيو ويو. اينوٽريا (Oenotria) ۽ "اٽلي" جو وڏو تصور مترادف بڻجي ويو، ۽ اهو نالو اڪثر لوسينيا تي پڻ لاڳو ٿيو. رومن ريپبلڪ جي توسيع کان اڳ، يوناني اهو نالو ميسينا جي آبنائي ۽ سيلرنو ۽ ترانٽو جي خليج کي ڳنڍيندڙ لڪير جي وچ واري زمين لاءِ استعمال ڪندا هئا، جيڪا ڪلابريا سان لاڳاپيل هئي. يوناني وڏي علائقي ۾ ”اٽليا“ لاڳو ڪرڻ آيا. ڏکڻ ۾ ”يوناني اٽلي“ کان علاوه، مورخن هڪ ”ايٽروسڪن اٽلي“ جي وجود جو مشورو ڏنو آهي، جيڪو مرڪزي اٽلي جي علائقن تي مشتمل هو. رومن اٽلي، اٽليءَ جون سرحدون بهتر طور تي قائم آهن. ڪيٽو جي اصليت اٽليءَ کي الپس جي ڏکڻ ۾ پوري جزيره نما جي طور تي بيان ڪري ٿي. 264 ق.م. ۾، رومن اٽليءَ وچ ۾ ارنو ۽ روبيڪون دريائن کان وٺي سڄي ڏکڻ تائين پکڙجي ويو. اتر وارو علائقو، سيسالپائن گال (Cisalpine Gaul)، جغرافيائي طور تي اٽلي جو حصو سمجھيو وڃي ٿو، روم جي قبضي ۾ 220 ق.م. ۾ اهو قانوني طور تي 42 قبل مسيح ۾ اٽلي جي انتظامي يونٽ ۾ ضم ڪيو ويو. سارڊينيا، ڪورسيڪا، سسلي ۽ مالٽا 292ع ۾ ڊيوڪليٽين طرفان اٽليءَ ۾ شامل ڪيا ويا، جن قديم اٽليءَ کي جديد اطالوي جاگرافيائي خطي سان ملائي ڇڏيو. ان جي سڀني رهاڪن کي اطالوي ۽ رومن سمجهيو ويندو هو. "اٽلي جو ھڪڙو ماڻھو" بيان ڪرڻ لاءِ جيئن ھڪ صوبائي، يا رومن صوبي مان ھڪڙو ماڻھو بيان ڪرڻ لاءِ لاطيني اٽاليڪس (Italicus) استعمال ڪيو ويو. صفت اطالوي، جنهن مان اطالوي نڪتل آهي، وچين دور جي لاطيني مان آهي ۽ شروعاتي جديد دور ۾ اٽاليڪس سان متبادل طور استعمال ڪيو ويو. مغربي رومن سلطنت جي زوال کان پوء، اٽلي جي اوسٽروگوٿڪ (Ostrogothic) سلطنت ٺاهي وئي. لومبارڊ جي حملن کان پوءِ، اٽليءَ جو نالو، ۽ ان جي جانشين سلطنت مقدس رومن سلطنت جي اندر، اٽلي جي بادشاھت رکيو ويو.

تاريخ

قبل از تاريخ ۽ قديم دور

لوئر پيليولٿڪ آثار، 850,000 سال پراڻي تاريخون، مونٽي پوگيولو مان هٿ ڪيا ويا آهن. سڄي اٽليءَ ۾ کوٽائي 200,000 سال اڳ وچ پيلي پاوليٿڪ دور ۾ نيندرٿل جي موجودگي کي ظاهر ڪيو، جڏهن ته جديد انسان تقريباً 40,000 سال اڳ ريپارو موچي ۾ ظاهر ٿيا. رومن کان اڳ واري اٽليءَ جا قديم ماڻهو هند-يورپي هئا، خاص ڪري اطالوي قومون. ممڪنه غير هند-يورپي يا اڳ-هند-يورپي ورثي جي مکيه تاريخي ماڻهن ۾ شامل آهن Etruscans، Elymians ۽ Sicily جي Sicani، ۽ قبل از تاريخ Sardinians، جن نوراگڪ تهذيب کي جنم ڏنو. ٻين قديم آباديءَ ۾ رھتين جا ماڻھو ۽ ڪيموني شامل آھن؛ Valcamonica ۾ انهن جي پٿر جي ڊرائنگ لاء مشهور آهي. 3400-3100 ق.م جي هڪ قدرتي ممي، Ötzi، 1991 ۾ Similaun گليشيئر ۾ دريافت ڪئي وئي. پهريون ڪالونائيزر فونيشين هئا، جن سسلي ۽ سارڊينيا جي ساحلن تي ايمپوريم قائم ڪيا. ڪجهه ننڍا شهري مرڪز بڻجي ويا ۽ يوناني نوآبادين جي متوازي ترقي ڪئي. 17 هين ۽ 11 صدي عيسويءَ جي وچ ۾، ميڪينائي يونانين اٽليءَ سان لاڳاپا قائم ڪيا. اٺين ۽ ستين صديءَ دوران، يوناني ڪالونيون Pithecusae ۾ قائم ڪيون ويون، آخرڪار اطالوي جزيره نما جي ڏکڻ ۽ سسلي جي ساحل تائين پکڙجي ويون، جيڪو علائقو بعد ۾ Magna Graecia جي نالي سان مشهور ٿيو. Ionians، Doric colonists، Syracusans ۽ Achaeans مختلف شهرن جو بنياد وڌو. يوناني نوآبادياتي اطالوي ماڻهن کي حڪومت جي جمهوري شڪلن ۽ اعلي فنڪار ۽ ثقافتي اظهار سان رابطي ۾ رکيو.

قديم روم

روم ۾ ڪولوزيم، جيڪو 70ع کان 80ع تائين تعمير ڪيو ويو، قديم تاريخ جي فن تعمير ۽ انجنيئرنگ جي عظيم ترين ڪمن مان هڪ سمجهيو ويندو آهي.

رومي سلطنت پنهنجي وڏي حد تائين، 117 ع

قديم روم، مرڪزي اٽلي ۾ درياهه ٽائبر تي هڪ آبادي، 753 ق.م. 509 ق.م ۾، رومن، سينيٽ ۽ عوام جي حڪومت جي حمايت ڪندي، بادشاهت کي ختم ڪري ڇڏيو ۽ هڪ oligarchic جمهوريه قائم ڪيو. اطالوي جزيره نما، جنهن جو نالو اٽاليا (Italia)، رومن جي توسيع دوران هڪ متحد وجود ۾ جمع ڪيو ويو، نون علائقن جي فتح اڪثر ڪري ٻين اطالوي قبيلن، ايٽروسڪن (Etruscans)، سيلٽ (Celts) ۽ يونانين جي خرچ تي. هڪ مستقل انجمن، اڪثر مقامي قبيلن ۽ شهرن سان، ٺاهي وئي، ۽ روم شروع ڪيو مغربي يورپ، اتر آفريڪا ۽ وچ اوڀر جي فتح. سال 44 ق.م. ۾ جوليس سيزر جي قتل جي نتيجي ۾، روم برطانيه کان فارس جي سرحدن تائين پکڙيل هڪ وڏي سلطنت ۾ وڌو، سڄي ميڊيٽرينين بيسن کي گهيرو ڪيو، جنهن ۾ يوناني، رومن ۽ ٻيون ثقافتون هڪ طاقتور تهذيب ۾ ضم ٿي ويون. پهرين شهنشاهه، آگسٽس جي ڊگهي حڪمراني، امن ۽ خوشحالي جو دور شروع ڪيو. رومن اٽلي سلطنت جو ميٽروپول، رومن جو وطن ۽ راڄڌاني جو علائقو رهيو.

رومي سلطنت تاريخ جي سڀ کان وڏي سلطنت هئي، جيڪا وڏي اقتصادي، ثقافتي، سياسي ۽ فوجي طاقت جي مالڪ هئي. ان جي وڏي حد تائين، ان جي ايراضي 5 ملين چورس ڪلوميٽر (1.9 ملين چورس ميل) هئي. رومن وراثت جديد دنيا جي شڪل ۾ مغربي تهذيب تي تمام گهڻو اثر ڪيو آهي. لاطيني مان نڪتل رومانوي ٻولين جو وسيع استعمال، عددي سرشتو، جديد مغربي الفابيٽ ۽ ڪئلينڊر، ۽ عيسائيت جو عالمي مذهب طور اڀرڻ، رومن تسلط جي ڪيترن ئي ورثي ۾ شامل آهن.

سال 509 ق.م. ۾ سلطنت روما قائم ٿي، جنهن جو ذڪر قرآن پاڪ جي سورة روم ۾ آهي ۽ هزار سالن تائين رومي تهذيب هتي وڏي ترقي ڪئي، موجوده گاديءَ وارو شهر روم ان وسيع سلطنت جو به گاديءَ وارو هنڌ هو. موجوده يورپ جو لڳ ڀڳ سڄو علائقو ۽ ڏکڻ ۾ يونان هن جي هٿ هيٺ هئا. اٽليءَ تي مسلمانن جو پهريون حملو خلافت راشده جي دور ۾ 655ع ۾ ٿيو. هتي مسلمانن جي حڪومت سال 484ھ/1091ع سان 1212ھ/1797ع تائين قائم رهي.

وچين دور

مغربي رومن سلطنت جي زوال کان پوء، اٽلي اوڏوايسر جي بادشاهي هيٺ ڪري پيو ۽ اوستروگوٿ Ostrogoths پاران قبضو ڪيو ويو. حملن جي نتيجي ۾ سلطنتن جي افراتفري جي جانشين ۽ "اونداهي دور" سمجهيو ويو. ڇهين صدي عيسويءَ ۾ هڪ ٻئي جرمن قبيلي، لومبارڊس جي حملي، بازنطيني موجودگي کي گهٽائي ڇڏيو ۽ ايندڙ 1300 سالن تائين اپٻيٽ جي سياسي اتحاد کي ختم ڪري ڇڏيو. اتر ۾ لومبارڊ سلطنت قائم ڪئي، مرڪزي-ڏکڻ پڻ لومبارڊس جي قبضي ۾ هو، ۽ ٻيا حصا بازنطيني رهيا.

سال 1804ع ۾ نيپولين پاڻ کي اٽليءَ جو شهنشاهه قرار ڏنو. 1814ع تي يورپ جي وڏين طاقتن نيپولين کي شڪست ڏني. پهرين عالمي جنگ دوران 21 آگسٽ 1915ع تي اٽليءَ ترڪيءَ جي خلاف جنگ جو اعلان ڪيو. سال 1922ع ۾ مسولينيءَ فاشسٽ پارٽي قائم ڪئي ۽ 31 آڪٽوبر 1922ع تي شاهه وڪٽر جي مرضيءَ سان وزيراعظم ٿيو. 28 اپريل 1945ع تي مسولينيءَ کي ساٿين قتل ڪري ڇڏيو. 19 اپريل 2000ع تي وزيراعظم آليما استعفيٰ ڏني. گيولوانو آماٽو وزيراعظم ٿيو. پهرين جنوري 2002ع تي اٽليءَ ۾ يورپي يونين جي گڏيل ڪرنسي يورو رائج ڪئي وئي. اٽليءَ جي آزاديءَ جو ڏهاڙو 2 جون 1946ع آهي، ۽ گڏيل قومن جي اداري (UNO) جي ميمبرشپ 14 ڊسمبر 1955ع کان اٿس.