تعلیم

تعليم (Education) پنهنجي وسيع تر معنيٰ ۾ اها ذريعو آهي جنھن جي پاران ماڻهن جي ڪنھن گروھه جون عادتون ۽ هدف هڪ نسل کان ٻئي نسل ڏانھن منتقل ٿينديون آهن. تڪنيڪي معنيٰ ۾ هن کان مراد اهو رسمي طريقو آهي، جنهن ذريعي هڪ معاشرو پنھنجو مجموعي علم، هنر، روايتون ۽ قدرون هڪ نسل کان ٻئي نسل ڏانهن، عموماً اسڪولن ۾ ڪئي ويندڙ تربيت جي ذريعي، منتقل ڪندو آهي.

دنيا جي مختلف ملڪن ۾ تعلیم جي شرح

0.950 and over   0.900–0.949   0.850–0.899   0.800–0.849   0.750–0.799

0.700–0.749   0.650–0.699   0.600–0.649   0.550–0.599   0.500–0.549

0.450–0.499   0.400–0.449   0.350–0.399   0.350 کان گهٽ   شرح دستياب نہ آهي

تعليم

تعليم علم، مهارتن ۽ ڪردار جي خصلتن جي منتقلي کي چيو ويندو آهي، جيڪو مختلف شڪلين ۾ ظاهر ٿئي ٿو. رسمي تعليم هڪ منظم اداري جي فريم ورڪ اندر ٿيندي آهي، جهڙوڪ سرڪاري اسڪول، جيڪي هڪ نصاب جي پوئيواري ڪن ٿا. غير رسمي تعليم پڻ هڪ منظم طريقيڪار جي پيروي ڪندي آهي، پر اها رسمي اسڪولنگ سسٽم کان ٻاهر ٿيندي آهي، جڏهن ته غير رسمي تعليم غير منظم سکيا آهي، جيڪا روزاني تجربي جي ذريعي ملي ٿي. رسمي ۽ غير رسمي تعليم کي سطح جي لحاظ کان درجا بندي ڪئي ويندي آهي، جنهن ۾ ننڍپڻ جي تعليم، پرائمري تعليم، سيڪنڊري تعليم ۽ اعليٰ تعليم شامل آهن. ٻين درجا بندين ۾ تدريسي طريقا، جهڙوڪ "استاد مرڪز تعليم" ۽ "شاگرد مرڪز تعليم" ۽ مضمونن تي ڌيان ڏنو ويو آهي، جهڙوڪ سائنسي تعليم، ٻولي جي تعليم ۽ جسماني تعليم. وڌيڪ، تعليم جو اصطلاح تعليم حاصل ڪيل ماڻهن جي ذهني حالتن ۽ خوبيون ۽ تعليم جي مظاهرن کي مطالعي ڪرڻ واري علمي ميدان کي پڻ ظاھر ڪري ٿو.

تعليم جي صحيح تعريف ۾ اختلاف آهي ۽ تعليم جي مقصدن ۽ انهن جي فرقن ۾ اختلافن جي ڪري تعليم ۽ ذهني پوک ۾ تفرقن بابت اختلاف پڻ آهن. اهي اختلاف تعليم جي مختلف شڪلين کي سڃاڻڻ، ماپڻ ۽ انهن کي بهتر بڻائڻ تي اثرانداز ٿين ٿا. بنيادي طور تي، تعليم ثقافتي قدرن ۽ اصولن کي برقرار رکندي ٻارن کي سماج ۾ شامل ڪندي آهي ۽ انهن کي اهو سامان فراهم ڪندي آهي ته جيئن هو سماج جا ڪارآمد رڪن بڻجي سگهن. اهڙي طرح، اها معاشي ترقي کي تحرڪ ڏيندي آهي ۽ مقامي ۽ عالمي مسئلن بابت ڄاڻ وڌائيندي آهي. منظم ادارا تعليم ۾ اهم ڪردار ادا ڪن ٿا. مثال طور، حڪومتون تعليم پاليسيون ٺاهينديون آهن جيئن ته ڪلاسن جو وقت مقرر ڪرڻ، نصاب تيار ڪرڻ ۽ حاضري جي ضرورتون طئي ڪرڻ. يونيسڪو جهڙيون بين الاقوامي تنظيمون سڀني ٻارن لاءِ پرائمري تعليم جي واڌاري ۾ اهم ڪردار ادا ڪن ٿيون.

ڪيترائي عنصر تعليم جي ڪاميابي تي اثرانداز ٿين ٿا. نفسياتي عنصرن ۾ جذبو، ذهانت ۽ شخصيت شامل آهن. سماجي عنصرن ۾ معاشي ۽ سماجي حيثيت، نسل ۽ جنس شامل آهن، جيڪي عام طور تي امتيازن سان لاڳاپيل هوندا آهن. ٻين عنصرن ۾ تعليمي ٽيڪنالاجي جي رسائي، استاد جي قابليت ۽ والدين جي شموليت شامل آهن.

تعليم جي اڀياس جو بنيادي علمي ميدان "تعليم جا اڀياس" سڏجي ٿو. اهو تعليم جي نوعيت، ان جا مقصد، اثرات ۽ ان کي بهتر ڪرڻ جا طريقا جانچي ٿو. تعليم جو اڀياس مختلف ذيلي شعبن تي مشتمل آهي، جن ۾ فلسفو، نفسيات، سماجيات ۽ تعليم جي معاشيات شامل آهن. ان کان علاوه، اهو شعبو تقابلي تعليم، تدريسي طريقيڪار ۽ تعليم جي تاريخ جي موضوعن تي تحقيق ڪندو آهي.

قديم دور ۾، تعليم جو عمل غير رسمي طور تي ڳالهه ٻولهه ۽ نقل ذريعي ٿيندو هو. قديم تهذيبن جي اُڀار سان گڏ، لکڻ جي ايجاد ڄاڻ جي وسعت ۾ مدد ڪئي، جنهن کي غير رسمي کان رسمي تعليم ڏانهن منتقل ڪرڻ جو سبب بڻيو. شروعات ۾، رسمي تعليم جو موقعو صرف اعليٰ طبقن ۽ مذهبي گروهن کي حاصل هو. 15هين صدي ۾ ڇپائيءَ جي مشين جي آمد سان ڪتابن تائين پهچ وڌي، جنهن سان عام تعليم ۾ بهتري آئي. 18هين ۽ 19هين صدي ۾ عوامي تعليم کي اهميت ملي، جنهن جي نتيجي ۾ سڀني لاءِ مفت پرائمري تعليم مهيا ڪرڻ ۽ هڪ مقرر عمر تائين لازمي قرار ڏيڻ جو عالمي رجحان شروع ٿيو. هاڻي، دنيا جي 90 سيڪڙو کان وڌيڪ پرائمري اسڪول عمر وارا ٻار پرائمري اسڪول ۾ پڙهندا آهن. اصطلاح "تعليم" لاطيني لفظن "educare" (ايجوڪئر: مطلب پرورش ڪرڻ) ۽ "educere" (ايجوسئر: مطلب، سامهون آڻڻ) کان نڪتل آهي. مختلف شعبن جي نظريه پردازن تعليم جي تعريف کي جانچيو آهي. گهڻا ان ڳالهه تي متفق آهن ته تعليم هڪ مقصد واري سرگرمي آهي، جنهن جو مقصد علم، مهارتن ۽ ڪردار جي خصلتن کي منتقل ڪرڻ آهي. بهرحال، ان جي صحيح نوعيت تي عام خاصيتن کان اڳتي بحث جاري آهي. هڪ راءِ تعليم کي هڪ اهڙي عمل طور ڏسي ٿي، جيڪو اسڪولنگ، تدريس ۽ سکيا جي واقعن دوران ٿئي ٿو. ٻيو خيال تعليم کي عمل طور نه پر انهن ذهني حالتن ۽ خوبيون طور ڏسي ٿو، جيڪي هن عمل مان تعليم حاصل ڪندڙ ماڻهن ۾ پيدا ٿينديون آهن. وڌيڪ، هي اصطلاح هڪ علمي شعبو پڻ ظاھر ڪري سگهي ٿو، جيڪو تدريس ۽ سکيا ۾ شامل طريقن، عملن ۽ سماجي ادارن جو مطالعو ڪري ٿو. تعليم جي اصطلاح کي واضح طور تي سمجهڻ ضروري آهي جڏهن تعليمي مظاهرن جي سڃاڻپ، تعليمي ڪاميابي جي ماپ ۽ تعليمي عملن کي بهتر ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي ٿي.

ڪجهه نظريه پردازون خاص خاصيتن کي سڃاڻڻ سان تعليم جي صحيح تعريف ڏين ٿا، جيڪي هر قسم جي تعليم لاءِ خاص آهن. مثال طور، تعليمي نظريه نگار، آر. ايس. پيٽرز تعليم جون ٽي بنيادي خاصيتون پيش ڪن ٿا، جن ۾ شاگرد کي علم ۽ سمجهه منتقل ڪرڻ، عمل کي فائديمند بڻائڻ ۽ ان کي اخلاقي طور تي مناسب طريقي سان هلائڻ شامل آهن. جڏهن ته اهڙيون صحيح تعريفون عام طور تي تعليم جي عام قسم کي اثرائتي طور بيان ڪن ٿيون، پر اهي تنقيد کي منهن ڏين ٿيون ڇو ته گهٽ عام قسم جي تعليم گهڻي ڀاڱي انهن جي دائري کان ٻاهر ٿي سگهي ٿي. اهڙين تعريفن سان پيدا ٿيندڙ مثالن سان منهن ڏيڻ ڏکيو ٿي سگهي ٿو، ان ڪري ڪجهه نظريه پردازن گهڻي حد تائين صحيح تعريف ڏيڻ بدران "خانداني مشابهت" تي ٻڌل تعريفون ڏيڻ کي ترجيح ڏين ٿا. هن طريقيڪار جو خيال آهي ته سڀئي تعليم جا قسم هڪ ٻئي سان ملندڙ جلندڙ آهن، پر ضروري ناهي ته سڀني ۾ هڪ جهڙيون خاصيتون هجن.

"موٽائتي" يا "ڳنڀير تصورن" ۾ تعليم جو مقصد اهو آهي ته اهو تعليم جي فطرت ۾ شامل آهي ته اهو ڪنهن نه ڪنهن قسم جي بهتري کي وڌائيندو. اهي "پتلي تصورن" جي مقابلي ۾ آهن، جيڪي هڪ بيقدر تشريح پيش ڪن ٿيون. ڪجهه نظريه پرداز تعليم جي هڪ بيانيه تصور فراهم ڪن ٿا، روزمره جي ٻوليءَ ۾ عام طور تي استعمال ٿيندڙ لفظ جو مشاهدو ڪندي. ٻئي طرف، نسخاتي تصورن جي تعريف سان اهو مقرر ڪيو ويندو آهي ته بهتر تعليم ڇا آهي يا تعليم ڪيئن ڪرڻ گهرجي. ڪيترائي ڳنڀير ۽ نسخاتي تصور تعليم کي هڪ اهڙي ڪوشش طور ڏسندا آهن، جيڪو مخصوص مقصدن کي حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو آهي، جن ۾ علم حاصل ڪرڻ، عقلي طور سوچڻ سکڻ، ۽ ڪردار جي خصلتن جهڙوڪ مهرباني ۽ ايمانداري کي پوکڻ شامل آهن.

تعليم جي وضاحت

مختلف اسڪالرن تعليمي طريقن جي فرق کي واضع ڪرڻ ۾ اهميت تي زور ڏنو آهي ته ڪيئن تعليم کي ذهني پوک کان مختلف ڪيو وڃي ٿو. اهي دليل ڏين ٿا ته ذهني پوک صرف عقيدن کي شاگردن ۾ ذهني تاثر ڏيارڻ تي ڌيان ڏيندي آهي، جن ۾ انهن جي عقليت تي ڪو ڌيان ناهي، جڏهن ته تعليم پڻ عقلي طور تي انهن عقيدن کي جانچڻ ۽ انهن کي سوال ڪرڻ جي صلاحيت کي به وڌائي ٿي. پر اهو ضروري ناهي ته ان ڳالهه تي سڀئي متفق هجن ته اهي ٻئي مظاهرا واضح طور تي ڌار ڪري سگھجن ٿا، ڇو ته ڪجهه قسم جي ذهني پوک شروعاتي تعليم جي مرحلن ۾ ضروري ٿي سگھي ٿي جڏهن ٻار جي ذهن مڪمل طور تي ترقي نه ڪئي هجي. خاص طور تي اهي حالتون لاڳو ٿين ٿيون جتي ننڍا ٻار ڪجهه خاص ڳالهيون سکندا آهن بغير انهن جي بنيادي سببن کي سمجهڻ جي، جهڙوڪ حفاظتي ضابطن ۽ صفائي جي طريقن.

تعليم کي استاد ۽ شاگرد ٻنهي جي نقطه نظر کان بيان ڪري سگهجي ٿو. استاد-مرڪز تعريفن ۾ استاد جي نقطه نظر ۽ ان جي ڪردار کي اخلاقي طور مناسب طريقي سان علم ۽ مهارتن جي منتقلي ۾ زور ڏنو ويو آهي. ٻئي طرف، شاگرد-مرڪز تعريفن تعليم کي شاگرد جي سکيا واري عمل ۾ شموليت جي بنياد تي تجزيو ڪن ٿيون، جيڪي ان جي ايندڙ تجربن کي تبديل ۽ مالا مال ڪن ٿيون. اهو پڻ ممڪن آهي ته ٻنهي نقطه نظرن کي گڏ ڪندي تعريف پيش ڪئي وڃي، جنهن ۾ تعليم کي هڪ گڏيل تجربو طور ڏٺو وڃي، جيڪو هڪ گڏيل دنيا جي ڳولا ۽ مسئلن کي گڏجي حل ڪرڻ جي عمل ۾ شامل آهي.

تعليم جا قسم

تعليم جا ڪيترائي قسم آهن. هڪ درجو ادارتي ڍانچي تي دارومدار رکي ٿو، جيڪو رسمي، غير رسمي، ۽ غير منظم تعليم ۾ فرق ڪري ٿو. هڪ ٻيو درجو مختلف تعليمي سطح تي ٻڌل آهي، جهڙوڪ شاگرد جي عمر ۽ مواد جي پيچيدگي. وڌيڪ قسم موضوع، تدريس جي طريقي، استعمال ڪيل وسيلي، ۽ فنڊنگ تي ڌيان ڏين ٿا۔

رسمي، غير رسمي ۽ غير منظم تعليم

ٽيوشن ڏيڻ غير رسمي تعليم جو مثال ڏئي ٿو، جڏهن ته والدين کان پچائڻ جي سکيا غير رسمي تعليم جي تحت اچي ٿي.

عام طور تي تعليم کي رسمي، غير رسمي، ۽ غير منظم تعليم ۾ ورهايو وڃي ٿو۔ رسمي تعليم هڪ منظم ادارتي ڍانچي ۾ ٿئي ٿي، جنهن ۾ وقتي ۽ درجي بندي وارو ترتيب هوندو آهي. جديد اسڪولنگ سسٽم ۾ ڪلاسز شاگرد جي عمر ۽ پيش رفت مطابق ترتيب ڏنل هونديون آهن، جيڪي پرائمري اسڪول کان يونيورسٽي تائين وڌنديون آهن۔ رسمي تعليم عام طور تي حڪومت جي نگراني ۾ ٿيندي آهي ۽ مخصوص عمر تائين لازمي هوندي آهي.

غير رسمي ۽ غير منظم تعليم سرڪاري اسڪولنگ سسٽم کان ٻاهر ٿئي ٿي، جتي غير رسمي تعليم وچولي حيثيت رکي ٿي. رسمي تعليم وانگر، غير رسمي تعليم منظم ۽ مقصد سان ترتيب ڏنل هوندي آهي، جهڙوڪ ٽيوشن، فٽنيس ڪلاسز، ۽ اسڪائوٽنگ سرگرمين ۾ شرڪت۔ غير منظم تعليم روزمره جي تجربي ۽ ماحول سان رابطي ذريعي بي ترتيب طريقي سان ٿئي ٿي. غير رسمي ۽ غير منظم تعليم ۾ ڪنهن خاص استاد جي نگراني نه هوندي۔ غير منظم تعليم مختلف ماحول ۽ حالتن ۾ زندگي جي دوران پاڻمرادو ٿئي ٿي، جيئن ٻار پنهنجي والدين کان پهرين ٻولي سکندا آهن يا ماڻهو گڏجي ڪو کاڌو تيار ڪري رهيا آهن ته کوکنگ سکندا آهن.

ڪجهه نظرياتي ماهر انهن ٽن قسمن کي سکيا جي ماحول تي ٻڌل ڌار ڪن ٿا: رسمي تعليم اسڪولن ۾ ٿئي ٿي، غير رسمي تعليم عجائب گهرن جهڙن غير معمولي هنڌن تي ٿئي ٿي، ۽ غير منظم تعليم روزمره جي معمولن ۾ ٿئي ٿي۔ان کان علاوه، محرڪ جي ذريعن ۾ به فرق هوندو آهي. رسمي تعليم عام طور تي ٻاهرين محرڪ تي مشتمل هوندي آهي، جيڪا خارجي انعامن جي ذريعي هلي ٿي. ان جي برخلاف، غير رسمي ۽ غير منظم تعليم ۾ اندروني محرڪ وڌيڪ هوندي آهي، جيڪا سکيا جي عمل مان خوشي حاصل ڪرڻ سان وڌندي آهي۔ جيتوڻيڪ انهن ٽن قسمن ۾ فرق عام طور تي واضح هوندو آهي، پر ڪجهه تعليم جون صورتون انهن مان ڪنهن هڪ ۾ فٽ ٿيڻ کان قاصر هونديون آهن۔

ابتدائي ثقافتن ۾، تعليم گهڻو ڪري غير منظم طريقي سان ٿئي ٿي، جتي تعليمي سرگرمين ۽ ٻين روزمره جي ڪم ۾ ڪا خاص فرق نه هوندي هئي. ان جي بدران، پورو ماحول هڪ ڪلاس روم طور ڪم ڪندو هو، ۽ وڏڙا عام طور تي استاد جي حيثيت ۾ هوندا هئا. بهرحال، غير منظم تعليم وڏي مقدار ۾ ڄاڻ ڏيڻ لاءِ اڪثر ناڪافي ثابت ٿئي ٿي. هن حد کي دور ڪرڻ لاءِ، رسمي تعليمي ماحول ۽ تربيت يافته استاد ضروري هوندا آهن۔ هي ضرورت تاريخ جي دوران رسمي تعليم جي اهميت ۾ اضافو جو سبب بڻجي. وقت گذرڻ سان، رسمي تعليم روزمره جي زندگي کان وڌيڪ تجريدي سکيا جي تجربن ۽ موضوعن ڏانهن مائل ٿي. ان ۾ عام اصولن ۽ نظرين جي سمجهه تي وڌيڪ زور ڏنو ويو ۽ خاص رويي جي مشاهدي ۽ تقليد کان پاسو ڪيو ويو.