اسماعيلي شيعہ: جي ورجائن ۾ تفاوت

اسماعيلين جي دعويٰ آهي ته امامت -الله- سائينءَ طرفان عطا ٿيندي آهي. هڪ گروهه جو خيال آهي ته جڏهن حضرت -امام- جعفر صادق عليہ السلام، حضرت اسماعيل کي پنهنجو جاءِ نشين مقرر ڪيو، -ان- کان پوءِ هو (حضرت اسماعيل) جلدي وفات ڪري ويو، جنهنڪري پوءِ سندس ٻئي فرزند حضرت موسيٰ ڪاظم کي پنهنجو جاءِ نشين مقرر ڪيو هئائون. ▼

اسماعيلين، حضرت اسماعيل کان پوءِ سندس فرزند حضرت محمد -بن- اسماعيل کي پنهنجو -امام- مڃيو. اهڙيءَ طرح اڳتي هلي -اسماعيلي- پنهنجي ارڙهين امام، حضرت -امام- مستنصر بالله تائين متحد رهندا ۽ فاطمي خلافت جي حيثيت ۾ حڪومت ڪندا آيا. ▼

اُن کان پوءِ مصر جي فاطمي خليفي ۽ حضرت -امام- مستنصر باالله جي وفات کان پوءِ -اسماعيلي- اڳتي ٻن گروهن ۾ ورهائجي ويا، هڪڙا اُهي، -جن- حضرت -امام- مستنصر بالله جي وڏي فرزند، حضرت شاهه نظار کي پنهنجو -امام- مڃيو، سي ٿيا -اسماعيلي- نظاري، ۽ اُهو گروهه جنهن -امام- مستنصر بالله جي ٻئي فرزند حضرت مستعليءَ کي پنهنجو -امام- مڃيو، سي ٿيا -اسماعيلي- بوهره.▼

اسماعيلي نظارين جا داعي سڄيءَ دنيا ۾ پکڙيل هئا. يمن، عدن، ايران، سنڌ، افغانستان، چين، وچ مشرق ايشيا، -تيونس- ۽ موراڪو وغيره ملڪن ۾ -اسماعيلي- نظاري پنهنجي تبليغ ۾ ڪامياب ٿيا، يعني انهن داعين، مشرق، مغرب ۽ آفريڪا، يمن ۽ برصغير پاڪ ۽ هند ۾ پنهنجا حامي پيدا ٿيا. ▼

اسماعيلي نظارين جي عقيدي موجب -امام- هر زماني ۾ حاضر رهڻو آهي، يعني اِهي حاضر -امام- ۾ يقين رکندا آهن. اُن کي خدا جو پاڇو مڃيندا آهن. سندن عقيدي موجب دنيا جو ڪوبه زمانو، -امام- جي وجود کان خالي رهڻو نه آهي. اهڙيءَ طرح -اسماعيلي- امامت جو سلسلو -جاري- آهي. هن وقت شاهه ڪريم الحسيني آغاخان، سندن اوڻونجاهون حاضر -امام- آهي. ▼

نظاري اسماعيلين جا داعي سڄي دنيا ۾ موڪليا ويا. اهي داعي هند ۽ قديم سنڌ ۾ پهتا هئا. سنڌ ۾ عبدالله -بن- خليع جي ڀائٽي ”هيشم“ کي 270هه/883ع ۾ داعي ڪري موڪليو ويو. اُن کان پوءِ مصر جي فاطمي خليفي معزالدين (365_341هه/975_952ع) -بن- شيبان'>-جلم -بن- شيبان- کي سنڌ ۾ داعي ڪري موڪليو، جنهن ملتان ۾ -اسماعيلي- حڪومت قائم ڪئي ۽ فاطمي خليفي جو سڪو ۽ خطبو -جاري- ڪيو. ملتان تي هي پهريون -اسماعيلي- حڪمران هو. 396هه/1005ع ۾ جڏهن محمود غزنويءَ ملتان فتح ڪيو، تڏهن ملتان جو والي شيخ ابوالفتح دائود -بن- نصر، -اسماعيلي- حاڪم هو. هيءُ شيخ حميد جو پوٽو هو. محمود غزنويءَ 401هه/1010ع ۾ ملتان تي آخري حملو ڪيو. ملتان مان -اسماعيلي- حڪومت جو خاتمو آڻي، شيخ دائود -بن- نصر کي قيد ڪري غزنيءَ وٺي ويو. ▼

سنڌ جي مشهور محقق مرحوم عبدالله ورياهه کي شيخ دائود -بن- نصر جا سڪا هٿ آيا هئا. ملتان مان جيئن ئي -اسماعيلي- حڪومت ختم ٿي، ته اسماعيلين منصوره تي حڪومت شروع ڪئي. ▼

اُن کان پوءِ فاطمي خليفي مستنصر بالله (427هه_ 487، /1053_1094ع) جي دور (سن 450هه/1058ع) ۾ داعي احمد، عبدالله ۽ نورالدين (نوراحمد) هندستان ۽ سنڌ ۾ آيا. داعي احمد ۽ عبدالله جون قبرون اڄ به ڪڇ ۽ کنڀات ۾ اسماعيلين جون زيارتگاهون آهن. ٽيون داعي نورالدين (نورمحمد)، موجوده ڀارت جي آنڌراپرديش علائقي يعني دکن طرف تبليغ لاءِ ويو. هن اورنگ -آباد- جي ڀرپاسي ۾ -اسماعيلي- دعوت جو ڪم ڪيو. هن وقت سندس قبر اورنگ -آباد- کان چاليهن ميلن جي مفاصلي تي ڳوٺ ’ڊونڊ‘ ۾ آهي، جيڪا مزار ”مولائي صاحب“ جي نالي سان مشهور آهي. ▼

ساڳئي دور ۾ هڪ داعي فخرالدين کي گجرات طرف موڪليو ويو، جنهن کي سفر دوران ڀيلن شهيد ڪري ڇڏيو. اهو داعي ڳوٺ گليا ڪوٽ ۾ دفن آهي. انهن داعين جي گجرات ۾ اچڻ ڪري هن علائقي ۾ اسماعيلين جي آبادي ڪافي تعداد ۾ آهي. ▼

سنه 270هه/883ع ۾ جڏهن سنڌ تي هباري حڪمران عبدالله -بن- عمر هباريءَ جي حڪومت هئي ته -ان- وقت داعي هيشم کي سنڌ موڪليو ويو. منصوره ۽ ملتان ۾ گهڻي تعداد ۾ علوي به رهندا هئا، -جن- جون وڏيون وڏيون جاگيرون هونديون هيون، اُنهن مان گهڻا -اسماعيلي- هئا. ▼

جڏهن داعي حلم -بن- شيبان ملتان پهتو، تڏهن سڀني علوين گڏجي سندس حمايت ڪئي، انهيءَ ڪري -بن- شيبان'>-جلم -بن- شيبان- آسانيءَ سان ملتان تي قبضو ڪيو. ▼

سنڌ تي پنهنجي حڪومت قائم ڪرڻ لاءِ مصر جي خليفي سيدنا الحاڪم سنڌ جي سومري سردار کي شيخ جو خطاب ڏنو ۽ کيس -تلقين- ڪيائين ته هو سنڌ ۾ -اسماعيلي- حڪومت واپس قائم ڪري، نيٺ اسماعيلين پاڻ ۾ گڏجي منصوره جي هباري حڪومت کي ختم ڪيو ۽ 410هه/1019ع ۾ منصوره تي پنهنجي حڪومت قائم ڪيائون ۽ ابن سومر راجپال کي پنهنجو سردار چونڊيائون. آخر ۾ محمود غزنويءَ سومناٿ تي چڙهائيءَ وقت پهرين 416هه/1025ع ۾ منصوره تي حملو ڪيو ۽ سنڌ ۾ -اسماعيلي- حڪومت جو خاتمو آندو. ▼

سيد سليمان ندويءَ ۽ ٻين محققن جي راءِ ۾ سنڌ جا سومرا، -اسماعيلي- هئا ۽ اهڙيءَ طرح لڳ ڀڳ ڏيڍ سؤ سال سومرن جي دور تائين سنڌ ۾ -اسماعيلي- حڪمران رهيا. ▼

محترم عبدالله ورياهه جي راءِ آهي ته محمود غزنويءَ جي حملي کان پوءِ به سومرا پنهنجي عقيدي يعني -اسماعيلي- هجڻ تي قائم رهيا ۽ پاڻ کي شيخ جي -اسماعيلي- لقب سان سڏائيندا هئا؛ جيئن: ▼

(i) شيخ خفيف 401هه_ 416هه/1025ع ▼

(ii) شيخ سومر 1 416هه_ 422هه/1030ع ▼

(iii) شيخ راڄپال 422هه_ 441هه/1049ع ▼

(iv) شيخ سومر 2 411هه_ 446هه/1054ع ▼

محترم عبدالله ورياهه جي راءِ موجب سنڌ ۾ سومرن جي مشهور قديم شهر ۽ سندن -تخت- گاهه ”محمد طور“ مان سومرن جي دور جي حاڪمن جي نالي جا سڪا پڻ لڌا آهن، -جن- تي هنن پاڻ لاءِ شيخ جو لقب استعمال ڪيو آهي. اهڙن سومرن حاڪمن ۾ هيٺ ڏنل نالا شامل آهن: ▼

(1) شيخ محمد (محمد طور سومرو) ▼

(2) شيخ پاٺو (پتو، پٺو/ڦوٽو/فتح) ▼

هنن سڪن تي ڪوبه سن يا ڪنهن ضرب خاني جو نالو لکيل نه آهي، -ان- ڪري خبر نه ٿي پوي ته سندن حڪومت جو دور ڪهڙو هو ۽ هي سڪا ڪهڙي شهر جي ضرب خاني مان -جاري- ڪيا ويا هئا. ▼

اهڙيءَ طرح قديم سنڌ (پنجاب ۽ ڪشمير سميت) تي هڪٻئي پٺيان داعي ناصر خسرو، داعي پير شمس الدين (شمس سبزواري ملتاني)، داعي صلاح الدين، داعي پير شهاب الدين، داعي پير صدرالدين، داعي -پير حسن- ڪبيرالدين، داعي پير -امام- شاهه ۽ داعي پير -تاج- الدين (شاهه طريل) -اسماعيلي- تبليغ ۾ رڌل رهيا. ▼

اُهي ماڻهو جيڪي پير ناصر خسروءَ جي هٿ هيٺ -اسماعيلي- فڪر ۽ فرقي ۾ داخل ٿيا، اُهي ”مولائي“ سڏجڻ ۾ آيا، جيڪي پير شمس جي هٿ هيٺ مسلمان ٿيا، اُهي ”شيخ“ يا ”شمسي“ سڏجڻ ۾ آيا، جيڪي پيرصدرالدين جي هٿ هيٺ مسلمان ٿيا، اُهي ”خواجه/خوجا/کوجا“ سڏجڻ ۾ آيا ۽ اُهي -جن- گجرات ۾ پير -امام- شاهه جي هٿ هيٺ -اسلام- قبول ڪيو، اهي ”مؤمن“ سڏجڻ ۾ آيا. وچ مشرق يعني -تاجڪستان- ۽ -بدخشان- ۾ اسماعيلين کي ’پاميري‘ چوندا آهن.<ref>http://encyclopediasindhiana.org/article.php?Dflt=%D8%A7%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B9%D9%8A%D9%84%D9%8A</ref>▼