انسائيڪلوپيڊيا: جي ورجائن ۾ تفاوت

دنيا جي قديم ترين انسائيڪلوپيڊيا [[پلني دي ايلڊر]] (Pliny the Elder) جو ڪتاب ”نئچرل هسٽري“ آهي، جيڪو 37 جلدن تي ٻڌل آهي. هن ڪتاب ۾ تقريباً سڀني علمن جو مختصر ذڪر آهي. ڏهين صديءَ ۾ [[ابونصر فارابيءَفارابي]]ءَ ”احصاءُ”[[احصاءُ العلوم“العلوم]]“ نالي ڪتاب مرتب ڪيو، جنهن ۾ ان دؤر جي مک علمن جو ذڪر ڪيل آهي. هن ڪتاب جو هڪ نسخو ڪتب خانه اسڪوريال (مئڊرڊ) ۾ موجود آهي. وچئين دور ۾ ڪيترائي انسائيڪلوپيڊيائي ڪتاب تاليف ٿيا. [[علامه نويري]] (1278ع- 1333ع)، ٽيهن جلدن ۾ هڪ انسائيڪلوپيڊيا جو ڪتاب ”نهاية”[[نهاية الارب في فنون الادب“الادب]]“ جي نالي سان مرتب ڪيو، جيڪو پنجن شعبن تي مشتمل هو: (الف) فلڪيات،[[فلڪيات]]، [[ارضيات]] ۽ عالم سفلي، (ب) [[انسان]] ۽ ان سان لاڳاپيل معلومات، (ج) حيوانات،[[حيوانات]]، (د) [[نباتات]] ۽ طب،[[طب]]، (هه) تاريخ. [[راجر بيڪن،بيڪن]]، [[ونسنٽ آف بوويس]] ۽ [[برونيتو لاتيني]] جون تصنيفون به تيرهين صديءَ جون آهن. [[وليم ڪيڪسٽن،ڪيڪسٽن]]، ونسنٽ آف بوويس جي انسائيڪلوپيڊيا جو انگريزي ترجمو ”مرر”[[مرر آف دي ورلڊ“ورلڊ]]“ جي نالي سان 1481ع ۾ ڪري اها شايع ڪئي. جديد انسائيڪلوپيڊيا جي واڌ ويجهه، جنهن ۾ مواد جي ترتيب، الفابيٽ جي حساب سان هوندي آهي، سا ماضي قريب ۾ ٿي. [[جان هيرس]] ”علوم”[[علوم و فنون جي عالمگيري انگريزي لغت“لغت]]“ 1704ع ۾ شايع ڪئي. 1728ع ۾ افرائيم چيمبرز (1740ع) هڪ انسائيڪلوپيڊيا ساڳئي نالي سان شايع ڪئي. سندس انهيءَ تاليف ۾ ڪيترائي دانشور سندس مددگار هئا ۽ انهيءَ ڪتاب ۾ تقابلي حوالا به ڏنل هئا. 1771ع ۾ ايڊنبرا ۾ ”انسائيڪلوپيڊيا”[[انسائيڪلوپيڊيا برٽئنيڪا“برٽئنيڪا]]“ ٽن جلدن ۾ شايع ٿي. ان جي ترتيب به الفابيٽ جي حساب سان هئي. ان جو ٻيو ايڊيشن جيڪو تقريباً پنجن سالن کان پوءِ شايع ٿيو، ڏهن جلدن تي مشتمل هو. انهيءَ کان پوءِ هن انسائيڪلوپيڊيا جا نوان ايڊيشن وقت بوقت نڪرندا رهندا آهن ۽ هر سال هن ڪتاب جو هڪ ضميمو به شايع ٿيندو آهي، جنهن ۾ تازي معلومات هوندي آهي. 1772ع ۾ [[فرانسيسي ”انسائيڪلوپيڊيا“”انسائيڪلوپيڊيا]]“ 28 جلدن ۾ شايع ٿي. انهيءَ جي تاليف ۾ ڪيترن ئي عالمن ۽ دانشورن حصو ورتو ۽ اُها سڀ کان وڌيڪ مشهور انسائيڪلوپيڊيا آهي. ان کان پوءِ 1796- 1808ع ۾ [[جرمن انسائيڪلوپيڊيا]] ”براڪهائوس“”[[براڪهائوس]]“ (Brock haus) ۽ 1833ع- 1829ع ۾ تيرنهن جلدن ۾ آمريڪن [[انسائيڪلوپيڊيا، ”آمريڪانا“”آمريڪانا]]“ (Americana) شايع ٿي، انهيءَ جو مؤلف [[فرانس ليبر]] (Lieber) هو. عرب ملڪن ۾ [[بطرس البستانيءَ،البستاني]]ءَ، (1883ع- 1876ع) ۾ ”دائرة”[[دائرة معارف البستاني“البستاني]]“ جا پهريان ڇهه جلد شايع ڪيا. ان کان پوءِ هن جا پٽ ۽ ٻيا ماڻهو گڏجي، هن ڪتاب جا وڌيڪ جلد شايع ڪندا رهيا، ايستائين جو 1954ع ۾ [[افرام البستاني،البستاني]]، انهيءَ انسائيڪلوپيڊيا جي تڪميل لاءِ، عالمن جي هڪ جماعت جي گڏيل تعاون سان اڳوڻن سڀني جلدن جي نظرثاني به ڪئي.

1938ع ۾ استاد [[محمد فريد وجدي]] ”دائرة”[[دائرة معارف القرن العشرين“العشرين]]“ ويهن جلدن ۾ شايع ڪئي. [[قاهره]] (مصر) ۾ عربي انسائيڪلوپيڊيا ([[الموسوعة العربية]]) هڪ جلد ۾ ڇپي. [[انڊونيشي انسائيڪلوپيڊيا]] جو پهريون حصو 1954ع ۾ شايع ٿيو.[[ ترڪي انسائيڪلوپيڊيا]] جي تاليف جو ڪم 1946ع ۾ شروع ٿيو. [[جاپاني انسائيڪلوپيڊيا]] (28 جلد) 31- 1930ع ۾ شايع ٿي ۽ ان جو ضميمو 1939ع ۾ نڪتو. اولهه ۾ جيڪي انسائيڪلوپيڊيائي تاليفون موجوده صديءَ (20 هين صديءَ) ۾ شايع ٿيون، انهن ۾ اهم ترين هي آهن:

[[اطالوي انسائيڪلوپيڊيا]] (1929- 1939ع- 36 جلد)؛ جرمن انسائيڪلوپيڊيا جو نئون ايڊيشن (1949ع)؛ عظيم سوويت انسائيڪلوپيڊيا (65 جلد)؛ [[هالئنڊ جي انسائيڪلوپيڊيا]] (38- 1932ع)؛ [[اسڪئنڊي نيوي انسائيڪلوپيڊيا ]](55- 1948ع)؛ سوستاني انسائيڪلوپيڊيا (48- 1945ع)؛ [[هسپانوي انسائيڪلوپيڊيا]] ۽ [[پرتگالي انسائيڪلوپيڊيا]] وغيره. علم جي خاص شعبن تي مشتمل انسائيڪلوپيڊيائن ۾ هيٺيون اهم آهن:

[[فنون جي جرمن انسائيڪلوپيڊيا]] (1907ع- 1947ع- 35 جلد)، هن جي تاليف الرخ ٿيمي (Ulrich Thieme) ۽ فيلڪس بيڪر (Felix Becker) ڪئي، معاشرتي علمن جي اينسائيڪلوپيڊيا، موسيقي ۽ موسيقارن جي انسائيڪلوپيڊيا، مذهبي علمن جي انسائيڪلوپيڊيا، ڪئٿلڪ انسائيڪلوپيڊيا وغيره 1913ع ۽ 1938ع جي وچ ۾ اسلامي انسائيڪلوپيڊيا “The Encyclopedia of Islam” چئن جلدن ۾، (ضميمي سميت) لائيڊن ۾ شايع ٿي. هن جي تاليف ۾ ناليوارن دانشورن حصو ورتو. هن جي وڏي حصي جو ترجمو عربيءَ ۾ به ٿي چڪو آهي(1933ع کان 1978ع). پنجاب يونيورسٽي، لاهور جي نگرانيءَ هيٺ هن جي ويهن جلدن جو ترجمو پڻ ٿي چڪو آهي. 1954ع ۾ دانشورن جي هڪ جماعت، [[گب]] (Gibb)، [[ڪرامرز ]](Kramers)، [[شاخٽ ]](Schacht) ۽ [[ليوئس]] (Lewis) وغيره جي نگراني ۾ انگريزي، جرمن ۽ فرانسيسيءَ ۾ انسائيڪلوپيڊيا آف اسلام جي ٻئي ڇاپي جو ڪم شروع ٿيو. نظرثانيءَ کان پوءِ هن جا ڪجهه جلد شايع ٿي چڪا آهن.

[[پاڪستان]] ۾ [[اردو جامع انسائيڪلوپيڊيا ]]جي ترتيب جي ابتدا 1959ع کان ٿي ۽ 1987ع ۾ هن جا ٻه مڪمل جلد (الف کان ي تائين) منظر عام تي اچي چڪا آهن. تازو سيد قاسم محمود سال 1998ع ۾ ”انسائيڪلوپيڊيا”[[انسائيڪلوپيڊيا پاڪستانيڪا“پاڪستانيڪا]]“ تيار ڪئي آهي ۽ ”بچون ڪي انسائيڪلوپيڊيا“ تيار ڪري رهيو آهي.

سنڌي ٻوليءَ ۾، پهرين سنڌي انسائيڪلوپيڊيا تيار ڪري شايع ڪرائڻ جو سهرو سيوهڻ جي رهاڪو پروفيسر فتح الله صديقيءَ جي سر تي آهي. فتح الله صديقي 1988ع کان ”سنڌي”[[سنڌي انسائيڪلوپيڊيا“انسائيڪلوپيڊيا]]“ جو ڪم شروع ڪيو ۽ 2005ع ۾”سنڌي انسائيڪلوپيڊيا پبليڪيشن، سيوهڻ“ طرفان ”سنڌي انسائيڪلوپيڊيا“ (پهريون جلد) شايع ڪرايائين. ان کانسواءِ ”ذاتين جي انسائيڪلوپيڊيا“ خير محمد ٻرڙي تيار ڪئي، جيڪا پڻ 2005ع ۾ مراد پبليڪيشنز سيوهڻ طرفان شايع ٿي چڪي آهي.