خاصخيلي

خاصخيلي قبيلو هڪ سنڌي ڄاموٽ سماٽ قبيلو آهي جيڪو پاڪستان جي سنڌ ۽ بلوچستان جي صوبن ۾ ملندو آهي. ڊاڪٽر بلاول لکي ٿو تہ اهي خاص خيل خان سما جي اولاد مان آهن، ھن حوالي سان جيڪو 14 صدي عيسويء ۾ رهندو هو. خاصخيلي قبيلو پنهنجي شاندار ثقافتي ورثي ۽ روايتن جي ڪري مشهور آهي، ۽ بنيادي طور تي زراعت ۽ مال پالڻ ۾ مصروف آهن. ”خاصخيلي“ جو لقب سمن جي اڳواڻ خاصخيلي خان سما سان جڙيل آهي، جيڪو 14 صدي عيسويءَ ۾ هڪ اهم شخصيت هو. هو سما قبيلي جي باني ڄام انڙ جي اولاد مان هو ۽ پنهنجي بهادري، ڏاهپ ۽ رهبري جي صلاحيتن جي ڪري مشهور هو.

1. خاصخيلي خان سما هڪ طاقتور ۽ بااثر اڳواڻ هو، جنهن سنڌ ۽ بلوچستان جي تاريخ کي سنوارڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. هو هڪ عادل ۽ منصف حڪمران هو، پنهنجي ماڻهن سان پيار ڪندو هو، ۽ سندس ساٿين ۽ مخالفن وٽ هڪجهڙائي هئي.
2. خاصخيلي جو لقب سندس نالي، خاص خيل مان نڪتل آهي، ۽ سندس اولاد ۽ پوئلڳن کي سڃاڻڻ لاءِ استعمال ڪيو ويندو آهي، جيڪي خاصخيلي قبيلي جي نالي سان مشهور آهن. لقب جرئت، عزت ۽ رهبري جو مترادف بڻجي ويو آهي، جيڪو خاصخيل خان سما جي قدرن ۽ خوبين جي عڪاسي ڪري ٿو.

• خاصخيلي قبيلي جو شجرو سندن ڏاڏي خاصخيلي خان سما سان ملي ٿو، جيڪو سما قبيلي جي باني ڄام انڙ جي اولاد مان هو. هتي انهن جي نسب جو مختصر جائزو آهي:
• ڄام انڙ (سما قبيلي جو باني)
• ڄام تماچي (پٽ ڄام انڙ)
• ڄام خير الدين (پٽ ڄام تماچي)
• خاصخيلي خان سما (پٽ ڄام خيرالدين)
• حاجي خان خاصخيلي (پٽ خاصخيلي خان سما
• محمد خان خاصخيلي (پٽ حاجي خاصخيلي)
• دوست محمد خان خاصخيلي (پٽ محمد)
• سردار خان خاصخيلي (دوست محمد خان خاصخيلي جو پٽ)

1. خاصخيلي قبيلو هڪ امير ۽ پيچيده شجرو آهي، جنهن جون ڪيتريون شاخون ۽ ذيلي قبيلا آهن. هي صرف سندن اباڻي نسب جو مختصر جائزو آهي. خاصخيلي قبيلو، جنهن جون پاڙون پاڪستان جي سنڌ واري علائقي ۾ آهن، ان جي تاريخي تعلق سما خاندان سان آهي، جنهن 1351ع کان 15241ع تائين سنڌ تي حڪومت ڪئي. هيءَ قبيلو پنهنجي شهرت جي ڪري سُڃاتو وڃي ٿو، جنهن کي هڪ زبردست ويڙهاڪ سڏيو وڃي ٿو ۽ هڪ پيچيده تاريخ سان جڙيل آهي. علائقي جي سياسي ۽ سماجي .
2. 1834ع ۾ انگريزن جي فتح کان پوءِ ڪيترن ئي خاصخيلي سپاهين کي منهن ڏيڻو پيو

جڏهن ته ٻين کي زبردستي سڄي برطانوي راڄ ۾ منتقل ڪيو ويو.

• خاصخيلي سپاهين ۽ ارغون خاندان جي وچ ۾ لڙائي غالباً خطي ۾ قبضي ۽ اقتدار لاءِ وڏي جدوجهد جو حصو هئي.
• خندق جي جنگ (1438ع) : خاصخيلي سپاهين ڄام مدد خان جي اڳواڻيءَ ۾ سما خاندان جي لشڪر سان گڏ ارغون خاندان جي لشڪر سان گڏ، شاهه حسن ارغون جي اڳواڻيءَ ۾ ڍاڪا جي جنگ ۾ وڙهندا هئا. سما گهراڻي جي فتح ٿي، ۽ ارغون خاندان شڪست کاڌي.
• ٺٽي جي جنگ (1442ع): ٺٽي جي جنگ ۾ خاصخيلي فوجن جو وري ارغون خاندان جي لشڪر سان مقابلو ٿيو، جنهن جي نتيجي ۾ ارغون خاندان جي شڪست ۽ سما خاندان جو سنڌ تي قبضو ٿيو.
• لڙائي ۽ حملا: علائقي ۾ هلندڙ لڙائي ۽ اقتدار جي ويڙهه جي حصي طور خاصخيلي سپاهين ۽ ارغون خاندان جي لشڪر جي وچ ۾ ننڍيون ننڍيون لڙائيون ۽ حملا ٿي سگهن ٿا.
• خاصخيلي سپاهي پنهنجي بهادري، جنگي صلاحيتن ۽ سما خاندان سان وفاداريءَ جي ڪري مشهور هئا، ۽ ارغون خاندان جي خلاف ويڙهه ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو.

1. خاصخيلي“ جو نالو مختلف ٻولين ۽ رسم الخط ۾ مختلف انداز سان لکيل آهي. هتي ڪجهه مثال آهن:

# ثقافتي اهميت

• خاصخيلي سنڌ جي شاهوڪار ثقافتي ورثي ۾ حصو ورتو آهي، انهن جون ڪيتريون ئي روايتون ۽ رسمون اڄ به رائج آهن.
• وراثت خاصخيلي سنڌ جي تاريخ ۽ ثقافت جو هڪ اهم حصو رهيو آهي، جن مان ڪيترائي اڃا تائين قبيلي جا ميمبر آهن.
• پاڪستان ۾ پکڙجڻ خاصخيلي نه رڳو سنڌ ۾ پر پاڪستان جي ٻين حصن جهڙوڪ بلوچستان ۽ پنجاب ۾ به وڏي تعداد ۾ آھن .
• سما خاندان جي دور ۾، خاصخيلي ماڻهن مختلف قسم جا ڪم ڪيا، جن ۾

# فوجي خدمت خاصخيلي ويڙهاڪ سما فوج ۾ سپاهين، گهوڙي سوارن ۽ ڪمانڊرن طور ڪم ڪندا هئا، سلطنت کي ٻاهرين خطرن کان بچائيندا هئا.

1. ايڊمنسٽريشن خاصخيلي ماڻهو انتظامي ڍانچي ۾ اهم عهدن تي فائز رهيا، سما حڪمرانن جا گورنر، وزير ۽ صلاحڪار به رهيا.
2. زراعت ڪيترائي خاصخيلي ماڻهو زراعت، فصل پوکڻ ۽ سمن حڪمرانن پاران کين ڏنل زمينون سنڀالڻ ۾ مشغول هئا.
3. واپاري ۽ واپار خاصخيلي واپارين ۽ واپارين علائقي جي معيشت ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو، سڄي سلطنت ۾ سامان ۽ شين جي واپار ۾.
4. مذهبي ۽ ثقافتي قيادت
5. خاصخيلي شخصيتون مذهبي اڳواڻن، عالمن ۽ ثقافتي روايتن جي محافظ جي حيثيت ۾ اهم عهدن تي فائز رهيون.
6. زمينداري خاصخيلي خاندانن وٽ خاص زمينون هيون، جن کي هو منظم ۽ پوکيندا هئا، جنهن ڪري آمدني جو هڪ مستحڪم ذريعو مهيا ڪيو ويندو هو.
7. ٽيڪس گڏ ڪرڻ*: خاصخيلي جا عملدار سما حڪمرانن طرفان محصول ۽ محصول گڏ ڪرڻ جا ذميوار هئا.
8. انصاف ۽ قانون نافذ ڪرڻ*: خاصخيلي ماڻهو جج، مئجسٽريٽ ۽ قانون لاڳو ڪندڙ اهلڪارن جي حيثيت ۾ ڪم ڪندا هئا، بادشاهت ۾ امن امان کي برقرار رکندا هئا.
9. شاهي باڊي گارڊ خاصخيلي سما حڪمرانن کي ذاتي حفاظت فراهم ڪئي،
10. وفادار ۽ قابل اعتماد محافظ جي حيثيت ۾ خدمت ڪري رهيو آهي.
11. اهي ڪردار خاصخيلي ماڻهن جي سما خاندان جي انتظام، معيشت، ثقافت ۽ فوجي طاقت ۾ مختلف قسم جي تعاون کي ظاهر ڪن ٿا.
12. ”شاهي محافظ خاصخيلي فوج سما کي ذاتي جاني تحفظ فراهم ڪيو.

حڪمرانن، پيارن ۽ معتبر محافظن جي حيثيت ۾ حڪومت ڪري رهيا آهن. اهي ڪردار تنوع ڏيکارين ٿا.

• سما خاندان ۾ اشرافيه جو حصو:

3. انتظاميه.  اقتصاديات، ثقافت ۽ فوجي طاقت تاريخي حوالن ۽ خاصخيلي روايتن موجب هيٺيان خاصخيلي سما حڪمرانن جا ويجها ساٿي ۽ معتبر صلاحڪار طور سڃاتا ويندا هئا.

• تاريخي حوالن ۽ خاصخيلي روايتن موجب هيٺيان خاصخيلي شخصيتون سما حڪمرانن جا ويجها ساٿي ۽ قابل اعتماد صلاحڪار ٿي سڃاتا ويندا هئا
• ڄام عليدار خاصخيلي، ڄام نظام الدين دوم جو قابل اعتماد صلاحڪار ۽ ڪمانڊر هو، پنهنجي بهادري ۽ حڪمت عملي جي ڪري مشهور هو.
• ڄام ڪنڊو خاصخيلي: ڄام نندو جو وفادار ساٿي، هن سلطنت جي مختلف علائقن ۾ گورنر ۽ منتظم طور خدمتون سرانجام ڏنيون.

ڪتاب جينس لوجي آف خاصخيلي.

1. ڪتاب ذاتين جي انسائيڪلوپيڊيا جلد ٻيو

خاص خيلي هڪ سنڌي سماٽ ذات آهي پر هڪ مخصوص گھڙ سوار فوجي ذات وارن جو نالو آهي جن جو تعلق راجا بادشاه حاڪم حڪمران سان آهي اهي هنن جا خاص گھوڙي سوار فوجي سپاھي ھئا سنڌي لغات مطابق خاص خيلي جي معني آهي. خاص - خيلي با گھوڙي سوار سپاہي شهسوارن جو دستو مطلب وقت جي حاڪمن جو مخصوص طبقو جن جو تعلق انهن جي ذات سان هو فيروز اللغات جي مطابق خاص معني نج ذاتي پنهنجو، عمده، منتخب پیارو منظور نظر، لاڈلو به خیل معنی گروه جماعت گهڻا سوار گھٹا گھڙ گھوڙن جو در مطلب بادشاه حاڪم، راجا سپہ سالار جو اهو پنهنجو منتخب ٿيل گھوڙي سوار فوجی دستو جيڪو جن،گ جي وقت ھر اول دستي جو ڪم سر انجام ڏيندا ھئا. اڳتي ھلي اھو خاص طبقو ذات ۾ تبديل ٿي ويو. ڇاڪاڻ انھن خاص ماڻھن جي اولاد کي خاص يا خاص طبقي وارن جي اولاد سڏيو ويو جيڪي اڳتي ھلي خاصخيلي سڏيا ويا.

• المام ابي سعد عبدالڪريم بن محمد ابن منصور التميمي السعاني وفات ۶۲۲ ھجري ھڪ ڪتاب ٬ الانساب لکيو آھي جنھن جي پھرين جلد ۾ آھي قريش قوم جي خاص قبيلي جڏھن جھاد ڪيو تہ نسب جي ماھرن خاص جي پٺيان الخيلي لڳايو يعني سلطان جي لشڪر جي اڳواڻي ڪندڙ عربي ۾ گھوڙي کي خيل چيو وڃي ٿو.

معني سلطان جي لشڪر جي اڳواڻي ڪندڙ خاص سپه سالار جئين تہ اوائلي دور جنگيون گھوڙن تي چڙھي وڙھيون وينديون ھون جنھن ڪري اڳواڻي ڪندڙ ۽ ٻيا ھميشہ گھوڙن ۽ اٺن تي لشڪر وٺي ويندا ھئا ۽ اڳواڻي ڪندڙ يا سپہ سالار ھڪ خاص ۽ ڀلي گھوڙي تي سوار ھوندو ھو جنھن ڪري ان کي خيلي چيو ويندو ھو. اھا ان جي سڃاڻپ ھئي جيڪا اڳتي ھلي ھن ۽ ان جي خاندان جي سڃاڻپ بڻجي وئي ۽ پوء ذات ۾ بدلجي ويئي

• اھڙي طرح ھڪ ٻي عربي ڪتاب صبح الاعشي في في صناعتہ النشا ٬ جلد پھريون ٽاليف احمد بن علي القلقندي وفات ۸۴۱ ھجري لکيو آھي تہ ھي خاص اصل ۾ قريش آھن جيڪي بن زيد بن حجم بن جرام جن جو سلسلو آخر عدنان سان وڃي ملي ٿو.
• عربي نسب نامن جي مطابق

خاص جو تعلق خيل سان آھي جئين لکيل آھي خاص ۽ خيل ٻنهي جي معني آھي گھوڙن جا خاص شھسوار ٬ پر جڏھن ٻنن لفظن کي آخر ۾ (ي) لڳايو وڃي تہ ھڪ لفظ مڪمل ٿيندو .

• جنھن خاص+خيل+ي يعني خاص خيلي مطلب ھڪ مخصوص قبيلي جو نالو.

خاصخيلي قبيلي وارا ان مان مطلب ڪڍن ٿا تہ ھو خاص گھوڙي سوار ھئا ٬ جن جو تعلق بہ ھڪ ذات يا قبيلي سان ھو ٬ انھي ڪري ھو عرب نسل سان تعلق رکندڙ آھن ۽ ۷۱۲ ع ۾ جڏھن محمد بن قاسم سنڌ تي حملو ڪيو تہ ان جي لشڪر ۾شامل ھئا ۽ ھو ھميشہ لاء سنڌ ۾ رھي پيا. عربي خاص خيل جو نسب ٬ عربي الانساب جي ڪتابن ۾ ھئين آيو آھي. ھي بنو ريام جي نسل مان آھن. جئين ريام بن حارث بن عبدالمدان بن حمير بن رعين ابن زيد بن الغوث بن سعد بن عوف بن عدي بن عوف بن عدي بن مالڪ بن زيد ابن شداد بن الھاد بن حمير لااصغر بن سيا بن ڪعب بن زيد المجھور ابن سھل بن عمرو بن قيس بن معاويته بن جشم بن عبد شمس ابن وائل بن الغوث بن قطن بن عريب بن زھير بن ايمن بن الھمسيع بن العرنيج بن حمير الاڪبر بن سبا بن بشجب بن يعرب بن قحطان بن ھود عليہ السلام.

• افغان قومون بہ پنھنجي ڪنھن خاص ذات جي پويان خيلي لڳايو جئين دائود خيل ٬ سليمان خيل وغيره انھي ڪري اڄ ڪلھ خيل ۽ خيلي جي ڪري سنڌ ۾ رھندڙ خاصخيلي جن جو پڻ سنڌ جي حڪمرانن جي خاص طبقي سان تعلق ھو .
• دنيا جي ھر شھنشاھ ٬ بادشاه ٬ حاڪم جا حڪومت ڪرڻ لاء ھلائڻ ۽ مستحڪم ڪرڻ لاء پنھنجا خاص ماڻھو ٬ اعتماد وارا ۽ گھڙ سوار فوجي ساٿي نور نظر ھوندا آھن ۽ انھن مٿان مختلف ڪمن جون ذميواريون ھونديون ھيون اھي ايترا با اختيار ۽ مختيار ھوندا ھئا جو جو وزير مشير ۽ امير انھن جا محتاج ھوندا ھئا انھن جي حرمراء ۽ محل کان وٺي بادشاھ جي ذاتي ڪمري تائين بنا ڪنھن روڪ ٽوڪ جي اچڻ وڃڻ ھوندو ھو.ھمشيہ بادشاه جي ذاتي ڪمن کا وٺي سر ۽ جان جي حفاظت ڪرڻ تائين انھن جي ذميواري ھوندي ھئي انھن کي خاصخيلي چيو ويندو ھو يعني راجا بادشاه يا حاڪم جا خاص ماڻھو ۽ انھن جي خاص ماڻھن جي اولاد جئين تہ اھي خاص ماڻھو ھڪ نسل يا ھڪ خاندان جا نہ ھئا تنھن ڪري انھن کي ھڪ نسل يا نسب جو چئي نٿو سگھجي نہ ھو عرب ٿي سگھن ٿا نہ وري سنڌي ٬ خاصخيلي ھڪ خاندان جا فرد نہ آھن ھو مختلف ذاتين ۽ نسبن ۽ نسلن جو مجموعي نالو آھي جي حڪمران طبقي سان تعلق رکن ٿا جنھن ۾ ترڪ ازبڪ افغان عرب ڪرد منگول شيدي ۽ مقامي سنڌي ھوندا ھئا.

آئين اڪبر جلد پھريون ٬ تاريخ خورشيد جھان ٬ تاريخ پشتو ٬ سراج احمد علوي ٬ تاريخ فرشتہ جلد پھريون حافظ رحمت خاني ۽ بابر نامون ۾

• خاصخيلي کي افغان پٽاڻ ڏيکاريو ويو جن جو ڪم خيل يعني حفاظتي دستو ٻڌايو ويو آھي. ڪنھن ۾ خاص لشڪر يا انجي اڳواڻي ڪندڙ خيل يا خيلي سڏيو ويو جنھن کي امير غريب الخيلي بہ چوندا ھئا.
• قومن جي عالمي تاريخ ۾ لکيل آھي تہ مسلمان اسپين اتر آفريڪا ۽ ٻين ھنڌن تي قابض ٿيا تہ ھو مختلف علائقن ۾ڇائيجي ويا جنھن ڪري عيسائي واپارين جي پاڙ پٽجي وئي ۽ مسلمانن جي حملن ڪري ڪيترو ولڀننجيائي بادشاھت پنھنجو رعيت جو تحفظ نہ ڪري سگھي جنھن ڪري اتي زميني ملڪيت ۽ شخصي اطاعت جو بنياد پيو.

يورپ ۾ جاگيرداري نظام جو بنياد پڻ رومن شھنشاھت جي وقت ۾پيو ھو چوٿين صدي ۾ اتي زرعي پيداوار گھٽجي وئي جنھن ڪري ھارين کي پابند ڪيو ويو تہ ھو زرعي پوک ڪن جن کي سرف سڏيو وڃي سرف لاطيني ٻولي جي لفظ سروس مان نڪتو آھي .جرمن جي قبائلي رسم رواج مطابق جنگين کان مليل مال پنھنجن فوجن ۽ جوانن ۾ ورھائيندا ھئا انعام ۾ مليل زمين جا بڻجندا ھئا.

• اھي زمينون جنھن جي حوالي ڪيون وينديون ھون ٬ انھن کي ٻيلي يا خاصخيلي چوندا ھئا. مطلب تہ خاص ماڻھن يا سپہ سالارن جي اولاد . شير شاه سوري جو شجاع خان خاص خیلي اهڙی طرح سوين اهرا نالا آھن جيڪي وقت جي حاڪمن ۽ بادشاهن جا خاص گھوڙي سوار سپہ سالار هئا ڇا اهي سڀ خاص ماڻهو عرب نسل سان تعلق رکندڙ آھن .یا افغان انھن سڀنی جو تعلق الگ الگ نسلن سان هو جن ۾ عرب ٬ ترڪ ٬ ازبڪ ٬ افغان ٬ ڪرد ٬سنڌي سماٽ يعني مقامی مائهن جو نسل شامل هو ان مان اها حقیقت بت پدری آهي ته خاصخیلی هڪ نسل جا نہ آھن پر هڪ طبقي سان تعلق رکندڙ ذات أهي جيڪي پنهنجي وقت جا اعلی عملدار با همت سپه سالار ، بادشاهن جي اعتماد وارا ماڻھو ھئا. جنھن جو تعلق انھن جي ذات سان ھو. رحیم داد مولائي شیدائي رسالی ڳوٺ سدار ۾ خاص خيلي مضمون ۾ لكي ٿو خاص خیل جنگ جی میدان یا دربار جي موقعن تي سر خیل سوار دستن مان كي قابل اعتماد جانباز بادشاه پنهنجی لاء محافظ تيار ڪندا هئا جن کي اڄ ڪلھ باڊي گارڊ چون ٿا جنگ جي میدان ۾ خاصخیلی كي سر جاندار سڏيندا هئا جنگ جی میدان ۾ سڀنين اڳیان مقدم دستو رهندو هو. اهڙي طرح هڪڙو فوجن جي پٺيان هڪڙو دستو ساڄي کان ٻيو كابي كان ليڪن صفن جي نگرانی ڪرڻ تي خاص خیلي مقرر هئا هر فوجی دستی ۾ هڪڙو خاصخیلی بادشاه وٽ خبرون پهچائن لاء مامور هو. اهڙي خاص خيلي كي ڪیفیت نویس چوندا هئا ڪتاب سماٽ ۾ الهركيو ٻٽ لکي ٿو ته مسلمان بادشاهن هندو راجائن وانڱر بادشاهي ڪيمپ لاء ھڪ خاص لشڪر تيار ڪيو، جيڪو بادشاهي شهر محلات ۽ جنگ جي وقت انهن جي مٿان پهرو ڏيندو هو، جن کي خاصخيلي چيو ويندو هو. شیخ صادق علي شير علي انصاري پنهنجي ڪتاب ۾ لكيو آھي ته خاصخیلی معنی خاص مددگار ایچ اي روز لکيو آهي ته خاصخيلي بهاولپور جي هڪ ذات جيڪا ماڇين جو هڪ پاڙو آهي.
• ھڪ خاصخيلي ٬ يعقوب محمد بهاول خان ٽئين جو وزیر هو پر بھاول چوٿین جي وقت ۾ انهن جي طاقت ختم ٿي ويئي.تاريخ ریگستان ۾ رائچند هیر جن لکيو آهي ته خاصخيلي کي ٿر ۾ بجير چوندا آهن .
• الاغاني ۾ آھي تہ خاصخيلي عرب جي زمين مان دنيا جي ڪنڊ ڪرڇ ۾ ڦھليا آھن ٬ اھڙي طرح ڪتاب معجم البلدان ۾ لکيل آھي تہ خاصخيلي ڏکڻ ايشياء ۾ عرب کان آيا آھن حقيقت اھا آھي تہ ھي راجا بادشاهن جي اميرن گھوڙي سوارن جو دستو ھو جيڪو بادشاھ جي ڪھول خاندان جي جان جي حفاظت سميت حڪومتي معاملن جي نگراني ۽ سنڀال ڪندا ھئا انھن جي حفاظت عام حالتن ۽ جنگ جي صورت ۾ انھن جي حوالي ھوندي ھئي بادشاھ اھا ذميواري ان ڪري انھن جي حوالي ڪندا ھئا جو ھو وفادار ٬. بھادر ٬ اعتماد وارا ھئا جنھن لاء ضروري ھو تہ ھو بنيادي طور اھڙيءَ خاندان سان يا نسب يا نالي واري سان تعلق رکندڙ ھجن جنھن تي ڀروسو ڪري سگھجي پيو ۽ گھڻي قدر انھن جو تعلق بادشاه جي خاندان مان ھوندو ھو. سنڌ ۾ مومل ۽ مينڌري مشھور آھي مومل راجا نند جي ڌي ھئي ۽ سندس ٻي ڌيءَ ناتر نالي مان ھئي جيڪا مومل کان پوء ھتي رھڻ

مناسب نہ سمجھيو ۽ گمناميءَ جي زندگي گذارڻ لاء سنڌ ڏانھن ھلي آئي ۽ لاھري کان دڙٻو (ڪراچي واري جاھي جو پراڻو نالو)پھتي انھن ڏينھن ۾ سيوھاڻي وارو رستو مواصلات واپار ۽ اچ وڃ لاء واڌو ذريعو ھو ناتر انھي رستي تي نارا ٿر جبل وٽ رھائش اختيار ڪئي جيڪو سون مياڻي دڙٻو ۽ لاھري بندر ڏانھن ويندڙن رستي جو چوسول ھو. ھن ھتي ھيبت نالي واري خاصخیلي سان شادي ڪئي جنھن جي نالي تي اڄ بہ ڳوٺ رونيو رڪارڊ ۾موجود آھن ديھہ موکيءَ ٬ ديھہ مٺان ٬ ديھہ تائيسر ٬ ديھہ صفوران ٬ جيڪي گڏاب ٽائون ۾ آھن ۽ پٽ مادل جي نالي وارو ڳوٺ بہ موجود آھي .

• خاصخيلي قبيلو سنڌ جي ھر ضلعي ۾ اڪثريت ۾ رھي ٿي فخر خاصخيلي سڏرائيڻ ٿا .

اھڙي طرح محترم خير محمد ٻرڙو پنھنجي غلطي تسليم ڪندي چئي ٿو موکان ذاتيون جي انسائيڪلوپيڊيا جي پھرين ڇاپي ۾ خاصخيلي جي غلط معني لکجي وئي انھي لاء معافي ۽ پنھنجي ڪتاب ذاتين جي انسائيڪلوپيڊيا جي ٽين ڇاپي ۾ لکي ٿو خاصخيلي عربي زبان جي بن لفظن جو مرڪب آھي خاص يعني چڱو نج ذاتي اعلي ۽ خيلي معني گھوڙي سوار يا شھسوار فوجي يا لشڪر جو اڳواڻ خاصخيلي حضرت ابراهيم عليه اسلام جي نسل مان منصور جو اولاد عرب آھن. جيڪي محمد بن قاسم جي لشڪر سان گڏ راجا ڏاھر سان جنگ ڪئي رحیمداد خان مولائی شیدائی تاریخ خاصخيلي ۾ لكي ٿو تہ خاصخیلی اصل ۾ عرب آهن، جيڪي عمان كان نڪري پهريان مڪران پوء لسٻيلي ۾ داخل ٿيا. محمد بن قاسم سان مكران ۾ محمد محمد بن هارون ، ٽي هزار لشكر سان گڏ همراه ٿي هليو، جنھن تہ مڪران به رهندڙ

• خاصخيلي عرب مجاهد هنا محترم ملڪ محسن علي محسن لکي ٿو خاصخيلي قبيلو سنڌ سمیت عربستان، مصر، هندستان و ملڪ جي گھڻن بين ھندن تي آباد آهي . هنن تالپورن جي ڪمان هیٺ انگریزن سان جنگ ڪئي، جنهن ڪري تالپورن ۽ ٻين راڄن ۾ سندن وڏي عزت هوندي هئي انهن مان ڪيترين ھي نه وزارت جا عھدہ ماڻيا هئا مير علي مراد تالپور پنهنجي مقرب يعني خاصخيلي کي خان صاحب جي لقب سال پڪاريندو هو هي سيدن، تالپورن عباسین و اميرن جي حرمن جا پاسبان هئا يعقوب محمد خان حامیان بھاول خان سوم عباسي جو وزير هو، جنهنجو ان وقت وڏو نالو هو هي پير پاڳاري جي لشڪر جا مجاھد ھئا حر تحريڪ ۾ حصو وٺي پنھنجو سنھيري لفظن ۾ پنهنجو نالو لکارایائون شهید بجو بادشاه جي شجاعت ۽ بھادري زنده مثال آهي .

ڪتاب ذاتيون جي انسائيڪلوپيڊيا ٽيون ڇاپو

لکيک خيرمحمد ٻرڙو سيوھاڻي. تاريخ خاصخيلي ۾ رحيمداد خان مولائي شيدائي لکي ٿو خاصخيلي قبيلي جو نسب خاصخيلين كي غلام ڪوٺڻ سراسر غلطي آهي ضرورت آهي ان جي ته بندوبست ڪيو وڃي : ملت كي ڪاوڙيل دماغن كان باز ركيو وڃي جيڪي مسلمانن جي عضون كي وڊي اخوت اسلام کي پامال ڪري انتشار جي وبا پکیڙن ۾ سرگرم آهن خاصخيلي اصل ۾ عرب آهن جيڪي عمان كان نڪري پهريون مڪران ۽ پوء لس ٻیلی ۾ رهائش پذیر ٿیا سندن سردار محمد بن هارون نميري قبيلي جو سردار هو. سندن شمار عرب المستعریہ نمبرا باهریان عرب يعني حضرت ابراهیم جو نسل ٻاهریان ان ڪري ڄاڻايل آهي ته جو حضرت ابراهيم جو وطن بابل هو جو عراق ۾ آهي، اتان نڪري عربستان ۾ پکرجی ویا قریش جو قبیلو قیدار حضرت اسماعیل جو ہیو نمبر پٽ جي نسل مان آهن. قيدار جي نسل مان عدنان جي شاخ مان محمد رسول الله ﷺ پیدا ٿیا. عرب مان هو ۽ سندن ڏاڏو حضرت ابراهیم علیه السلام جنهن جو نسل عرب ۾ پکراجي ويو نميري منصور جو اولاد آهن جنهن جي اولاد مان هيٺيان قبيلا شمار ڪیا وڃن ٿا (۱) بنو حرام (۲) بنو خفاف (۳) بنو سمان (۴) بنور عل (۵) بنو ذكوان (1) بنو مطر (بنو تنفذ (۹) بنو رفاعه (۱۰) بنو شرید (۱۱) بنو قبته (۱۲) سلامان (۱۳) بنو هوازن (۱۴) مازن (۱۵) بنو سعد (۱۲) بنو نصر (۱۷) بنو مره (۱۸) نميري (۱۹) بنو هلال (۲۰) بنو مجد (۲۱) بنو البكا (۲۲) بنو معاویہ (۲۳) بنو جعفر (۲۴) بنو ودان (۲۵) بنو عجلان (۲۶) بنو ضميره (۲۷) بنو ثقیف .

(۲) خاصخيلي جي لغوي معني: خاصخيلي نالو ٻن لفظن جو مرڪب آهي .

• (۱) خاص معنى نج يا ذاتي
• (۲) خيل معنى فوج يا جماعت ٻئي لفظ عربي آهن. جيتوڻيڪ خاصخیلین هر دور ۾ جهاد في سبيل ۾ بر حصو وٺندا رهيا. تنهن ڪري هن مجاهد قبيلي تي اهو نالو پيو جيڪڏهن غير عرب هجن ها ته عربي نالي سان ڪون سڏجن ها ان ۾ شڪ ڪونهي ته اسلام جن غير عرب ذاتين کي پنهنجي آغوش ۾ هند دنو تن كي عزت ڏين لاء بلند تي لقب ڏنا مثلاً غير عرب قومن كي شيخ“ جو خطاب ڏنو جنهن جي معنى آهي بزرگ یا سردار يا وڏي عمر جو ماڻهو يا جنهن جي عمر ۵۰ ورهين كان مٿي هجي ليڪن سنڌ ۾ شیخ گھٽ ذات تصور ڪن ٿا مگر خاص خیل نالو جنگي قوت سان تعلق رکي تو يعني چونڊ سپاهي خيل لفظ اڪثر بلوچستان افغانستان ۽ اتر پنجاب ۾ اڄ به سڏجي ٿو مثلاً بلوچستان ۾ سردارن جي جماعت كي سردار خیل چون ٿا سليمان خيل معنى سليمان جي جماعت دائود خيل معنى دائود جي جماعت يعني خاص خيل نالي مان ظاهر آهي ته هي ذات عربي نسل مان آهي..

(۳) فوج خاصة جو پس منظر خاص خيل معنى "فوج خاصة اها خاص فوج جيڪا بارگاه سلطاني ۾ حاضر رهندي : سفر حضر ۾ بادشاهن سان هم رڪاب رهندي هئي. انهن كي اج ڪلھہ بادي گارڊ چئجي ٿو. انهي فوج ۾ اهڙا سپاهي چوندبا هئا جيڪي قد ۽ بت شڪل صورت، قوت ۽ جسارت ۾ خاص طور اعلی هجن انهن جون وردیون خوبصورت هیون ۽ هٿيارن سان مسلح هنا. سندن هٿيارن تي سون ۽ چاندي جو ڪم ڪيل هو، خاص خيل فوج جو رواج ساساني حاڪمن وڌو. ۱. جيتوٹیڪ پوئین ساساني شهنشاه جي ارد گرد خاص خيل فوج جو تعدا ۲۰۰۰ چار هزار هو ۽ اهي ديلم جا جوان هئا.

• قدسيه جی لڑائی ۾ ایرانین جي شڪست کائڻ كان يوم انهن اسلام قبول ڪيو ۽ اسلامي لشڪر جي سپهه سالار حضرت سعد بن ابي وقاص انھن کي ڪوفي جي ڇانوڻي ۾ رکيو .خاص خيل فوج جو شروعاتي حالات ھتان شروع ٿين ٿا. مسلمان بادشاهن جي بہ انھي ساڳي طريقي تي محافظ فوجين جا دستا مقرر ڪيا ھئا جيتوڻيڪ سلجوقي شهنشاهن خاص خيل تي فوجي اصطلاح ۾ مفردان" نالو رکيو ۽ هر هڪ سپاهي جو نالو رجسٽر ۾ داخل ڪيو جن وٽ نقري، ڍالون سون سان مڙهيل : نقري نيزا هئا جن تي طلائي جو ڪم ڪيل هو انهن مان هر ۵۰ سپاهین جي مٿان هڪڙو و عملدار مقرر هو جو ڪم كين ورهائي ڏیندو هو پیادن خاص خیل جو تعدا ۴۰۰۰ چار هزار هو هر هزار دستي ۾ الگ ذات جا سپاهي هئا.

1. مولانا عبد الرزاق ڪانپوري: نظام المڪ طوسي ص ۲۴۷ ۲۴۸ کراچي.
2. نوٽ خاصه اها صفت جيڪا ڪنهن ماڻهو لاء خاص هجي.

• شخصي حڪومت هجي جمهوري گڏيل حکومت هجي يا سامراجي محافظ فوج جو وجود هر هند نظر اچي تو ساساني شهنشاهیت ۾ چوڌاري آخري شهنشاه جي حفاظت لاء ٣٠٠ تي سئو پهلوان مقرر هئا جن مٿان سياه ڪماندر هو. اهي چونڊ

جوان هئا ارد گرد پنهنجي قابل اعتماد محافظ فوج كي پنهنجي بچا لاء روانو ڪيو ۽ عربن جي فتح كي ڏسي هنن خوشي سان اسلام قبول ڪيو.

• (مقريزي: ج ۱ ص ۱۶۶ مصر.)

• نادر شاه جي محافظ فوج جو تعداد ۲۰۰۰ ڇه هزار هو احمد شاه ابدالي هن فوج مٿان سپه سالار هو هي تاريخي مثال هتي ان ڪري ڏنا ويا جيئن پڙهندڙ کي فوج جي اهميت ۽ محافظ فوج جي اصليت ۽ ڪيفيت ۽ ڪردار جو پتو پئجي سگهي.

احمد شاه ابدالي نادري محافظ فوج لاء ڏسو ڊاكٽر هري رام گپتا جي پنجاب ۾ آخری مغلیہ حکومت ۱۷۰۷ ع كان ١٨٩٣ ع ص ۵۸۱ لاهور ۱۹۴۴ ع.

• تاتاري سردارن جڏهن چنگیز خان كي خاني جو لقب ڏنو هو تڏهن پنهنجي حفاظت لاء تاتاري لشڪر مان بهادر نوجوان

سپاهین مان قابل اعتماد نوجوان چونڊي هڪڙي محافظ فوج يعني "ڪبشڪ" تيار ڪئي هئي هڪڙي لشڪر جو نالو چن گر هو يعني ساڄي پاسي واري فوج ٻي لشڪر جو نالو هو "برن گر“ يعني كابي پاسي واري فوج چنگیز خان جو فوجي نظام مضبوط هو ذهن ذهن سوارن سو سو سوارن جا دستا جن مٿان سالار مقرر هئا. انهي طرح هڪ هزاري پنج هزاري ڏه هزاري ويه هزاري جرنل عهدن تي مقرر هئا هي بيان ان ڪري ديون تا جيئن خاص خيل فوجي دستن جي صورت نمایان ٿئي. مرتضی احمد خان تاریخ اقوام عالم ص ۴۱۸ علمي پرنٹنگ پریس لاهور.

• فوجي خدمات فتوحات سنڌ : مڪراڻ هڪ جابلو علائقو آهي هتي جا رهاڪو أڪثر فساد ڪندا هئا ۲۰ صدي تائين مڪراني بلوچ انگريزن خلاف فساد ڪندا رهيا ان كان سواء حجاج بن يوسف جي ڏينهن ۾ علاقي ڀائرن فساد ڪري عمان كان ڀجي مڪران ۾ پناه ورتي فسادين كي روڪڻ لاء حجاج محمد بن هارون كي مڪران جو عامل مقرر ڪيو، جنهن پنهنجي جماعت جنهن ۾ خاص خیل شامل هئا. علاقين كي قيد ڪيو هو. باقي جيڪي بچيا هئا تن سنڌ ۾ راجا ڏاهر وٽ اچي پناه ورتي هئي. محمد بن قاسم جي لشڪر ۾ شامي : عراقي سپاهي هئا. محمد بن قاسم جڏهن شيراز كان مڪران پهتو تڏهن محمد بن هارون ۳۰۰۰ تي هزار لشڪر سان سائس همراه ٿي هليو جنهن ۾ اڪثر مڪران ۾ رهندڙ عرب مجاهد هئا جن جي بازن جي قوت سان لس ٻیلو فتح ٿيو محمد بن هارون هتي وفات ڪئي سندن مزار لس ٻيلي ۾ زیارت گاه آهي اج تائين لس بيلي ۾ خاصخيلي رهن تا وري جيڪي غازي محمد بن قاسم سان سنڌ ۾ داخل ٿیا تن ديبل، نيرن ڪوٽ. سیوستان برهمن آباد الورم ملتان تائین جهاد ۾ حصو ورتو ۽ سنڌ ۾ تري پكڙي جي ويا. ۱۵ اهي اج به صديقي، فاروقي، بنو حارث بنو تمیم انصار بنو مغیره ۽ خاص خیل و غیره سڏ جن ٿا ۱۲.

۱۵ محمد بن هارون نميري لاو ڏسو چچنامو تحفته الڪرام ۽ ٻيون سنڌ جون تاريخون تحفة الڪرام ۾ غلطي سان محمد بن هارون کي امير همزه جو اولاد لكيو آهي پر هو نميري هو.

• وليد بن عبد الملڪ کان پوء سندس ڀاء سلیمان بن عبد الملڪ دمش جي تخت تي ويٺو تنهن عربي لشڪر كي سنڌ ۾ رهن لاء حڪم ڏنو، انهن مجاهدن سنڌ جي هندو عورتن کي اسلام جي دائري ۾ آڻي ساڻس شاديون ڪيون، سنڌ جي ڄاموٽ عربي نسل وارين ذاتين كي سندن نالن مان سڃاڻي سگهون ٿا.

• محمود غزنوي جو دور : ١٠٣٦ع سلطان محمود سومنات فتح ڪرڻ کان پوء مولندي منصوره جو عربي ریاست جو خاتمو ڪيو سنڌ ۾ جيڪي به عرب سردار یا جاگیردار هئا تن کي سند مان لڏائي ڇڏيو فقط اهي عرب قومون سند ۾ رهن آناشين جنهن مان مقابلي جو خطرو ڪون هو جهڙوڪ قاضي مڪتبن جا آخوند. هنرمند. ڪاریگر ۽ ڪاشتکار جي گهر بار ڪري ويهي رهيا هئا انهن ۾ خاصخيلي جن ۾ فوجی اسپرت هئو سلطاني فوجين ۾ داخل ٿیا چاڪاڻ ته مال غنیمت مان حڪمرانن کي پنجون حصو ملندر هو باقي سپاهين ۾ وڙهائي چڏيندا هئا. ١٤. انهيء مال غنیمت ڪري سلطان محمود جي لشڪر ۾ ڀانت ڀانت جون قومون شامل هيون مثلاً ترڪ تاجڪ توراني، افغان ايراني، بلوچي پنجاپي، ملتاني، سنڌي ۽ هندو شامل هئا. فوجي عهدا سڀيني لاء هڪجهڙا رکيل هئا. خاصخيلي هڪ سپاهي ذات ھئي جنهن جي زندگي جو وڏو عرصو جنگين جي ميدانن ۾ لڙائيءَ ڪندي گذريو ان ڪري ضروري آهي ته مختلف اسلامي حڪومتن جي فوجي نظام تي روشني وجھون جئين مجاھدن جي سپاھيانہ ميار ۽ ڪردار پڙھندڙ اڳيان روشن ٿين.

۱۷ جن عرب مجاهدن سنڌ جي جنگين ۾ بهادري جا جوهر ڏيكاريا هئا تن كي بنا دل زمین جا ٽڪرا ملیا مگر حضرت عمر بن عبد العزيز ١٨ هجري ۾ حڪم ڪيو ته ڪو به سپاهی ڪاشتگيري يا ڪنهن ڌتندي ۾ مشغول نه ٿئي ان ڪري خاصخيلين کي به زمینون موٽائي ڏيڻيون پيون اھڙي حالت ۾ جيڪڏھن غزنوي لشڪر ۾ ڀرتي ڪونه ٿين ها ته سنڌ مان نڪرڻو پوي ها مال غنیمت مان ۴ ڀاڱي پنجون حصو انهن سپاهين ۾ ورھائبو هو. جيڪي بنا پگهار فوجي سپاهي ٿيندا هئا. (تاریخ سنڌ جلد ۳).

• محمود غزنوي جو فوجي نظام سلطان محمود جي ڏينهن ۾ اسلامي لشڪر ۾ ترڪن كي فوقيت حاصل هئي ليكن هر ڪنهن نسل جي سپاهين كي برابري جا حق مليل هئا اوهان كي خاصخيلين لاء شڪايت آهي مگر سلطان محمود غنوي جي هندو لشڪر جو سپه سالار تلڪ حجام جو پٽ سموري غزنوي فوج ھيٺين عهدن ۾ ورهايل هئي.

(۱) بادشاه ۽ شهزادن کان پوء وڏو فوجي عملدار صاحب دیوان عرض یا عارض سڏبو هو، جو فوجي معاملن ۾ بادشاه جو خاص مشیر هو جهاز وڪ هن دور ۾ وزیر جنگ جيتري حيثيت رکندو هو. سندن عهد و وڏي وزير كان ٿورو گهٽ هو. جنگین جي وقت سپاهين جي راشن ۽ هنن جي گاه پاڻي جو انتظام ڪرڻ، فتح کان پوه سپاهین ۾ مال غنیمت ورهائن فوجين جي نقل ۽ حمل جو انتظام سندن نگراني هيٺ هو .

• نائب عارض جو پگهاردار سپاهين کي پگهار گهٽ ڏيندو هو هر هڪ صوبي مٿان نائب عارض مقرر هئا : سمورا ديوان عرض جي ماتحت هئا. غلامن خلجين : تغلقن جي ڏينهن تائین عارض جو عهدو قائم رهيو.
• سلاطين دهلي جي ڏينهن ۾ "ديوان عرض" كي "ملڪ" جو خطاب ملیو سپه سالار بادشاه مقرر ڪندا هئا ملڪ سموري ڪاروبار مٿان مالڪ هو پر بادشاهن كان حكم وٺي پوء ڪاروبار ڪندو هي معزز عهدو هو هن عهدي تي معزز امير مقرر ڪبا هئا. غياث الدين تغلق ديوان عرض نالي كي بدلائي راوت عرض نالو ڏنو. عهد فيروز شاهي ۾ اهو لقب ڦري عماد الملڪ ٿيو مغليه دور هي لقب ڦري بخشي ممالڪ" ٿیو ۱۸.
• سپه سالار، غزنوي دور ۾ عارض کان پوء وڏو فوجي عهدو هو. هر هڪ صوبي مٿان دار دار سپه سالار مقرر هنا سپه سالار کان پوء حاجب جو عهدو هو. سپه سالاري عهدا گهٹي ڀاڱي شاهی خاندان وارن لاء مخصوص هئا حاجب جي ماتحت فقط ۵۰۰ سپاهي رهندا هئا
• قائد حاجب کان پوء قائد جو عهد و جنهن وٽ ۱۰۰ سپاهي رهندا هنا.
• خاص خيل. جن كي خيل تاش جي لقب سان سڏبو هو خيل جي معنیٰ پڙهي چڪا آهيو يعني فوجي دستو يا جماعت تاش فارسي لفظ آهي جنهن جي معنیٰ دوست صاحب یا .

۱۸ آئين اڪبري جلد ۱ دفتر ۲ بخشي ممالك شاهي محلات لاء محافظ مقرر ڪندو هو. اهڙي محافظ دستي كي اهل "ڪبشڪ"سڏيندا هئا. سلطنت جي وڪيل کان پوء بخشي وڏو عهدو هو. شريڪ جیئن ایران ۾ امراء جو هڪڙو طبقو "ءوڪلتاش" سڏبو هو شاه بیگ ارغون سنڌ فتح ڪرڻ کان پوه بكر مٿان فاضل ڪوڪلتاش کي پنهنجي پاران گورنر مقرر ڪيو هو. في خاص خیل ماتحت ڏه سوار رهندا هئا. هنجو ٽيون لقب سرخیل هيو يعني اها قوم جا سلطان محمود جي ڏينهن ۾ اسلامي فوج ۾ شامل ٿي : سلاطين دهلي جي زماني ۾ ترقي ڪري "تاش" ۽ "سرخيل“ جي لقبن سان سنڌين جي فوجي قابلیت جو دهلي دربار كان خراج وصول ڪيو. اهڙن مجاهدن جانبازن کي نظر حقارت سان ڈسڻ سنڌي پنهنجي بي عزتي پاڻ ڪرڻ جي قابل آهي حالانڪ سنڌين كي فخر ڪرڻ گهرجي.

• ڏھ خاص خيل هڪڙي سپه سالار جي ماتحت هوا، ڏهن سپه سالارن كان وڏي فوج عملدار جو لقب "أمير" هو ۽ ڏهن اميرن مان خان سرداري ڪندو هو جنهن جي ماتحت هڪ لک سوار هئا فوج جو ورهاگو عهدن مطابق هن طرح هو خان ما تحت هڪ لک سوار ملڪ هيٺيان ڏھ هزار سوار امیر ما تحت هڪ هزار سوار سپه سالار هیٺيان هڪ سو سوار خاص خيل جي ماتحت ڏهـ هزار.
• سپهه سالار جو درجو اڳين کان گهٽيل هو. وڏو ڪماندر آن چيف خان ڪوتبو هو
• هن کي مير لشڪر به چوندا هئا. خان تركي لقب ق آن جو .
• ضياء الدين برني تاريخ فيروز شاهي ص ٣٦٦) مخفف آهي. جنهن جو مونث خاتون آهي. ۲۰. (۸) تربیگ شاهی لشڪر جا علمبردار جيڪي فوجين كي پاسن كان جهندا كڻي هلندا هئا. شاهي جهند ۽ کڻندڙ به وڏو عهدو هو. ۲۱. غلام سلاطين جي جهندي جو رنگ گاڙهو هو جنهن تي ازدها جي تصویر نڪتل هئي ڪن جهندن تي هلال كان علاوه مڇي جي تصوير ڏنل هئي جنهن كي ماهي مراتب“ چوندا هئا. (۹) امیر اخور جنهن کي اخربڪ به چوندا هئا شاهي اصطبل مٿان وڏي عملدار کي امير اخور چوندا هئا ھن عهدي تي گهڻو ڪري امير یا خان مقرر ڪندا هئا. ۲۲.
• لشڪر جي هاٿين جي نگراني ڪندڙ عملدار کي شحن پيل ؟ جنگي هٿيارن جي نگران کي شحنه نفر و سرسلاحدار سڏيندا هئا. بكر ۽ سيوهن سنڌ ۾ وڏیون ڇانوڻيون هيون جن ۾ لشڪر لاء سپاهي ڀرتي ڪندا هئا.

۱۲۲۶۲۰۰ ع پر سلطان غياث الدين بلبلن تخت تي ويٺو، پنهنجي پت سلطان محمود ق آن کي سنڌ جو حاڪم مقرر ڪيائين، جنهن جو تخت گاه ملتان هو. ۲۱ برني ص ۳۳۱ فوج جا ٻه قسم هئا (۱) وجهي باقائده فوج (۲) غير وجهي با قائده فوج ۲۲۰ غیاث الدین تغلق دهلي جي تخت تي ويٺو سيوهن جي فوجي كلاه پر سيوھڻ جي فوجي ڪڙھ ۾ سئيس مقرر ٿيو پوء ھو ترقي ڪري سپھہ سالار ۽ اميري جي عھدن تي پھتو .ان لاء ڪو اعتراض نٿو ڪري باقي خاصخيلي باعث اعتراض ڇو آھن.

خاصخيلي سپاهين جي پگهاري فوجي لباس سلاطين دهلي جي زماني ۾ خان جي سالانه پگهار هک لک ٽڪا . امير كي ۳۰ یا ۴۰ هزار ٽڪا ملڪ كي ۵۰ هزار ٽڪاء في سوار كي ۲۳۴ ٽڪا هئا. اوهين چوندا ته اهو پگهار ٿورو آهي پر اهو ستائي جو دور هو خاص طور تي علاء الدین خلجی جو جپ خوشحالي جو دور تاریخ ۾ یادگار آهي. راشن سسٽم جو رواج پهریون علاء الدين خلجي رائج ڪيو هو. اهڙو دور وري سنڌين کي آسودگي جي لحاظ سان وري اهڙو نصيب ڪون ٿيو. هن صحبت ۾ علائي عهدا جنهن شین جا نرخ پیش ڪجن ٿا . (۱) ڪڻڪ في مڻ ساڍا ، پئسا من جو وزن ۲۸ سیر (۱) جو مر ۴ جيتل في من (۳) ساري ۵ جيتل في من (۴) داليون ۵ جيتل في مڻ (۵) اچي كند ۱۰۰ جيتل في مڻ(۲) گاڙهی کند ۶۰ جيتل في مڻ (4) رڍن ۽ ٻكرين جو گوشت ۱۰ جيتل في مڻ (۸) كيه ١٦ جيتل في من. فیروز شاهي نرخ: (۱) ڪڻڪ ٨ جيتل في مڻ (۲) جو ۴ جيتل في مڻ (۳) ساريون ۱۴ جيتل في مڻ (۴) داليون ۴ جيتل في مڻ (۵) گاڙهی کند ۱۲۰ جيتل في من (۲) گيه ١٠٠ جيتل في مڻ مٿيان نرخ کادو ۽ خوراڪ جي شين جا آهن. ڪپڙن جا (۱) ململ ، ۷ ٽڪا في ٿان (۲) ريشمي اعلى قسم جر ۴ ٽڪا في ٿان (۳) اوني ڪپڙو ۳ ٽڪا في ٿان (۴) اعلى قسم جو پشمي ڪمبل ۳۵ جيتل (۵) اوني كمبل ٦ جيتل (۲) اعلى درجي جو سوٽی ڪپڙو هک ٽڪو ۲۰ گز (۷) اوني ۽ سوتي گڏيل ڪپڙو هڪ ٽکو ۴۰ گز (۸) اعلی چادر ۱۰ جیتل (۹) غلام ٻانهيون في دائو ۸ ٽڪا (۱۰) خوبصورت ٻانهي ۱۲۰ ٽكا. ابن بطوطا جيڪي اگه ڏيكاري تو في چوزو هڪ جيتل ۱۵ کبوتر ٨ جيتل في رد ١٦ جيتل چانور ۸ جيتل في من بكري ٣ ثڪا ، اچي كند هڪ ٽڪو في من. غلام ۸ ٽڪا، همایون جڏهن سنڌ ۾ آیو ۱۵۴۱ ع ان وقت امرڪوٽ ۾ في ٽڪي جون ۴ ٻكريون وڪامندیون هیون ۳۲. ڪاریگرن كي روزانه هن طرح مغلیہ دور ۾ روز ملندو هو جو دام جي نرخ سان هو في رپيه ۾ ۴۰ دام هئا (۱) راز و ۸ دام (۳) وادو 4 دام (۳) سرون ٺاهیندڙ سادا ۳ دام (۴) بیلدار سادا ۳ دام (۵) بخالي ۳ دام (۲) عام مزور ۲ دام.

• محمد تغلق بادشاه هو في سوار جي سالياني پگهار ۵۰۰ ٽڪا مقرر ڪيو راشن ۽ وردي گهوڙي لاء داڻو به سرڪاري ملندو هو خاصخيلين جي فوجي ڊريس جو معائنو ڪيو ته جيئن نڪته چينين جي دلين تي ارمان نه رهي خاصخيلي فوج سپاهي بادشاهن جا باڊی گارڊ هئن كان سواء ڪيفيت نويسي جو ڪم به سندن وسيلي هلندو هو، جيئن اج ڪلھہ حڪومتن وٽ خوفیہ پولیس جو كاتو أهي يعني ته هر هڪ فوجي دستي سان فوجي نقل ۽ حرڪت معلوم ڪرڻ لاء ھڪ ڪيفيت نويس رهندو هو جو بادشاه کي فوجي سپاهين جي کار کردگي جون صحي خبرون پهچائيندو ھو.

لباس : فوجي عملدارن کي چوڪنڊاریون ڊگهیون ٽوپیون پاتل هيون، بدن تي ڊگها چوغا جن جي گچين ٻانهن ۽  زرد وزي جو ڪم ڪيل هو فوجي عملدار ڊگهن وارن كي ڪلهن تي لڙڪائيندا هئا فوجين ۾ افغان توراني ايراني، تاجڪ، روسي، چينائي  سنڌي سپاهي هئا تيرڪمان بڙڇيون نيزا تراریون کهاریون گرز مختلف قسمن جون ڍالون ٬ زرھون مکيہ ھٿيار ھئا.

سنڌ ۽ برصغير جي حالت غلام خلجين ۽ تغلقن جي ڏينهن ۾ سنڌ ٿوري برصغير ۾ جابجا هندو راجائن جون ریاستون هیون مسلمانن جو تعداد هر هند ٿورو هو شهرن ۽ ڳوٺن ۾ سلاطين کي اسلامي ادارن ۽ مسلمانن جي حفاظت لاء فوجي دستا ركڻا پوندا هئا. هندو راجائون موقعي سر بغاوت ڪندا هئا ۽ لكن جي تعداد ۾ لشڪرن سان مقابلو ڪندا هئا ڪجھ واپاري ڪافلن كي لٽيندا هئا. سرحدين جي تاتارين جي حملن كان خطرو هو. چغتائي بلوچستان فتح ڪيو هو ڪنهن مهل مغلن جو سیلاب لاهور : ملتان تائين پهچندو هو. اهڙن اندروني ۽ بيروني خطرن کي منهن ڏيڻ لاء هر وقت ملڪ: صوبن ۾ هنگامی حالتون نافذ هیون گورنرن کي فوجي : سول اختیاریون ملیل هیون علاء الدین خلجی جي زمانی ۾ سیوهن جو راجا سلھديو تاتارين جي اشارن تي بغاوت کڙي ڪئي ھئي مگر ھو قيد ٿي پابجولان دھلي ڏانھن روانو ڪيو ويو سيوھڻ ۽ بکر جا قلعا وڏيون فوجي ڇانوڻيون ھيون سنڌ جو گورنر نصرت خان برجستو حاڪم ھيو جنھن سنڌ جي شھرن ۾ امين ۽ قاضي مقرر ڪري سرڪاري آفيسن ۾ ٽپال جو پورو نظام رکيو ۲۳. ۶۹۷ هجري يعني ۱۲۹۸ع ۾ گجرات جي راجا راء ڪرن واگهيلي جي پنهنجي وزير مادو راء سان انت بڻت تي پئي وزير سلطان علاء الدين كان مدد گهري الخ خان ۽ نصرت خان ۽ ڏھ هزار لشكر سان جن ۾ بلوچ ، خاصخيلي شامل هئا. گجرات تي كاه ڪئي. راء ڪرن شڪست كائي دكن ڀجي ويو. الخ خان بیشمار مال غنیمت سان موٽيو ۲۴ سیوهن جي راجا سهلديو جي شڪست جي انتقام وٺن لاء مغلن قتلق خواجہ جا هيلمد كان ٻن لكن سوارن سان پنجاب تي ڪاه ڪئي. سلطان علاء الدين تي لک فوجين ۽ ٻن هزار هاٿين سان مقابلو ڪيو. هن جنگ ۾ دیپالپور ڇانوٹي جي فوجين جن ۾ خاصخيلي شامل هئا، مغلن هار كادي سندن سپه سالار ظفر خان مغلن هتان مارجي ويو ۷٠٣ هجري مطابق ۱۳۰۳ ع پر مغلن پیو گهمرو طرغي خان جي اڳواڻي ھيٺ ڪاھ ڪئي. سنڌي لشڪر به حصو ورتو ۽ مغلن كي شڪست فاش دين ۾ ڪامياب ٿيا اٺ هزار مغلن جون سيون وڊرائي سلطان هڪڙو ڀرج کرو ڪیو (فرشته جلد ص (۱۷۹) ملڪ ڪافور جي اڳواڻي هيٺ خاصخيلي دکن تائين ديو گري پهتا. ديگري فتح ٿين کانپوه ۲۴۰۰ پائوند سچا موتی ۱۲۰ پائوند جواهرات ۲۰۰۰ پائوند چاندی ۴۰۰۰ ریشمی ڪپڙن جا ٿان اسلامی لشڪر کي مال غنیمت ۾ ھٿ لڳا. ديپالپور ملتان ڇانوڻیون ۽ قلعا سنڌ جي بچاء لاء هئا. سنڌي سپاهي جيڪي چيلهه سان رسا بدي هڪٻي كي سوگهو ڪري پوء دشمنن سان وڙهندا هئا اج اهي ساڳيا سنڌ ي فوج ۾ ڀرتي ٿين كان كيبائن ٿا. بلڪه فوجي ڪارنامن كان بي خبر آهن اڄ اهي ڀٽ ڀان فقير لڏي ويا جيڪي سنڌي سور من جون پراڻيون تاريخي ڳالهيون : نقل نظیر ڪچهرین ۽ مجلسن ۾ ڳائیندا هئا. اڳ سنڌ جون ذاتيون پنهنجن بهادري جي ڪارنامن تي فخر ڪنديون هيون، غلامي جي دور نشین تعلیم ۽ نئین تهذیب اڳیان جڏهن خانداني فخر جي پگڙیون اڏامي ويون، بي واهـ نه ڏسي. پنهنجن وڏن جون هديون وڪڻڻ لڳا، نواب زادن ۽ پیر زادن سپ ڪجه وڃائڻ کان پوه اقتدار ۽ تن آساني حاصل ڪرڻ لاء جيڪي دنگ کڙا ڪیا، انهن ۾ سيني كان ڏکيو هٿيار خانداني فخر هو جنهن جي ذريعي هنن اخوت جي شيشي كي پرزا پرزا ڪري قوم انتشار جي وبا سان ڪمزور ڪري ڇڏيائون . ٿرپارڪر جي بلوچن ۽ خاصخيلين جي اڻبڻت فیروز شاه تغلق ء جام بابينا جي وچ ۾ مخدوم جهانيا جهان گشت صلح ڪرايو، سنڌ سمن جي صاحبي ۾ دهلي كان آزاد ٿي چالاء ته سم سلاطین اچ شريف جي بخاري سيدن جا مريد ٿيا. گجرات جا مظفریه غیر مسلم سلاطین به اچ شريف جي سيدن جا معتقد هئا. سنڌ ۽ گجرات جي سرحدن جي حفاظت لاء جيڪي سنڌي فوجون مقرر هیون تن ۾ خاصخيلين جا جٿا به هئا اتي بلوچن خاصخيلين جي ڪن ڳالهين تان پاڻ ۾ باهمي تڪرار شروع ٿيا. پهریون سبب هن طرح هو جو ان دور ۾ سنڌ جون مسلمان قومون مثلاً سماء سومراء كلهوڙا هندو زالن سان شاديون ڪندا هئا انهن كي اسلام جي ڪا به خبر ڪان هئي. ۲۵. بلوچ رافضي هئا. دابستان مذاهب ۾ ڄاڻايل آهي ته هندستان ۾ به سنڌ جهڙي حالت هئي ڪجه مسلمان بيراكي هئا : وشنو جي پرتش ڪندا هئا. ۲۶. كشمير ۾ پنیر جا مسلمان هندن سان پنهنجو ڌیئرون شادي ڪرائيندا هئا. بدقسمتي سان ڪا مسلمان زال هندو مرد جي گهر ۾ مرندي هئي ته هندو هن کي ساريندا هئا پنجاب جي گجرات ضلعي ۾ اها رسم جاري هئي هندو مسلمان زالن کي گهرن ۾ رکندا هئا اهريون غير شرعي رسمون افغانستان تائین پکتیل هیون اهي عجيب ۽ غريب رسمون شاهجهان جي دور تائين جاري رهيون ٻیو سبب سياسي هو سمن جي صاحبي جي زماني ۾ گجرات جي ٻن مکیه شهر مصطفى آباد ۽ احمد آباد كان مال سان ڀريل قافلا رحڪمي بازار رستي ٺٽي ڏانهن ويندا هئا جن كي سودا سومرا ڪلهوڙا بلوچ ڦري مال ٿر جي ڀٽن ۾ لڪائي ركندا هئا بعد ۾ ڪچ جي جاريجن ۽ واگهيلن كي نيڪال ڪري انهن كان هٿيار خريد ڪندا هئا. جام نظام الدين جي ڏينهن ۾ ۱۴۷۲ ع داري ۴۰ هزار بلوچن گجرات جا قافلا لٽيا خاصخيلي سائن شريڪ ڪونه ٿيا، جنهن ڪري ٿرپارڪر ۾ فساد پئجي ويا. گجرات جي بادشاه سلطان محمود بیگره ڪچ جو رڻ ٽپی ٿر تي ڪاهي ڦورن كي قيد ڪيو ۽ مال ڀٽن مان هٿ ڪيو ڄام نظام الدين صلح ڪرڻ لاء تحفن سان گڏ پنهنجي نياڻي کي محمود بیگره جي خدمت ۾ روانو ڪيو جنهن سم شهزادي جي خانديش جي افتخار الملڪ جي پوتي قیصر خان سان شادي ڪرائي : بلوچ رافضين كي دين حنيفت جي تعلیم ڏیارن لاء پان گجرات وٺي ويو. جتي حنفي علمائن انهن كي تعلیم ڏیارن لڳا . ۲۷. وري جيڪي بلوچ گجرات ۾ رهن پسند ڪيو تن كي محمود شاه سورت نمبر ۱ ۾ زمینون ڏنیون ٻروچن سنڌين سان خاصخيلين جي جيڪا پهريون دفعو دشمني هن موقعي تي پيدا ٿي تنهن اڳتي هلي خوب رنگ ڄمايو ۲۵۰ ڪتاب ڪلم برج تاریخ هندستان ج ۲ ص ۳۰۶. ۱۹۲۸ ع ۲۶ محمد اکرام شيخ كتاب رود كوثر ص ۲۶۲ آفست پریس ڪراچی سنڌ ۾ واما مرگي فرڪي جا هندو گوشت کندا هئا ۽ مسلمانن کي ورغلائيندا هئا. حضرت مخدوم نوح مسلمانن کي خبردار ڪيو ته واما مرگین کان پري رهن تاريخن ۾ واما مرگين کي اباحيان نالو ڏنل آهي. خاصخيلي فوجي ذات کي پهريون دفعو ٻروچن غلام سڏيو ڇا لاء ته هنن ٿر جي دارن ھڻڻ ۽ واپاري ڪافلن كي لٽن خلاف قانون ڄاڻي ڪو حصو ڪونه ورتو هو ٿوري جو ٿر جا سوڍا راڻا هن لٽ مار ۾ مسلمان ڌاڙیلن سان ڀائيوار هئا. پورچوگيزن جي سمنڊن تي قبضي هين ڪري صورت جو بندرگاه حاجین لاءِ بند تي چڪو هو. هندستان جا حاجي ننگر پارڪر ٺٽو ۽ مڪران جي خشڪي واري رستي كان حج ڏانهن ويندا هئا، حاجين كي ننگر پارڪر جا سوڍا ڦريندا هئا. خاصخيلين خلاف غلامي جي مهر لگندڙ تحریک مغلیہ دور ۾ زور ورتو. ان جا مکيه سبب هن طرح آهن ته دهلي جي مغل شهنشاهن جتي سنڌين تي ڍلون مڙهيون هيون سي دهلي جي غلام خلجي : تغلق سلاطين کان گھٹو ڳريون هيون مثلاً مغلن في ڪس سر شماري“ ٽيڪس نافذ ڪئي هئي. جنهن کان سيد. پٺاڻ ۽ ٻروچ آزاد هئا. پٽاڻ ۽ ٻروچ جنگجون قومون هیون هر وقت فساد ڪرڻ رستن تي ڦر ڪرڻ هنن لاء آسان ڪم هو. سنڌ جي ڊيلٽا حص وارن هندو توڙي مسلمان زمیندارن ۽ جاگیردارن ڌاڙيلن جي سرپرستي ڪندي پاٿاريون . قائم ڪيون هيون تن ڪن بلوچي قبيلن کي واپار جي قافلن جي حفاظت لاء زمينون - وظيفا ملڻ لڳا خاصخيلين کي فوجي ملازمت كان خارج ڪري ٻروچن پنهنجي جبلي عادت موجب فوجي صورت اختيار ڪئي. سنڌ جو ڏاکٹیون چاچڪان حصو بلڪ مهراڻ جو الهندو حصو اڪبري دور ۾ بلوچي جاگير بڻجي ويو انهي طرح ملتان جي لانگاه سلاطین به بلوچن کي فوج ۾ ڀرتي ڪيو هو جن ديره جات جي صوبي ۾ ڪوٽ آدو، ديره غازي خان علي پور دیره اسماعیل خان لیا ء ٻیا شهر تعمير ڪيا هئا. دیره جات جي راڻي بلوچن اڍائي سو ورهيه ديره جات تي حڪومت ڪئي. مغلن کان پوء ڪلهوڙن جي لشڪر ۾ فوجي عهدا تالپرن هٿ ڪيا جن ۱۷۸۲ع ير هالاڻي جي فيصلا ڪن جنگ ۾ ڪلهوڙن کي شڪست ڏئي سند فتح ڪئي جنهن کي انگريزي لشكر ۱۸۴۳ ع ۾ مياڻي ۽ دبي جي جنگين ۾ شڪست ڏئي سنڌ تي قبضو ڄمايو تالپري دور ۾ بلوچ جيڪي حڪمران هئا اهي غير بلوچي سيني سنڌي قومن کي جدگال" يعني جاموٽ یا سماٽ نالو ڏنو ۽ پان كي فخر سان سڏائڻ لڳا.

• مغلیہ دور ۾ خاصخيلين جا فوجي ڪارنامو

خاصخيلين جي فوجي قوت ارغونن ۽ ترخانين جي دور به قائم رھندي آھي. جيئن مير علي شير قاتع ٺٽوي پنهنجي شهره آفاق تاریخ ۾ ڄاڻايو آهي ته مرزا عيسى خان ترخان جي وفات كان پوء پٽس مرزا محمد باقي سنڌ جي لاڙ صوبي جو حاڪم ٿيو. ترخاني سندس خلاف هئا تنهن ڪري هن خاصخيلي قبيلي كي فوج ۾ ڀرتي ڪيو. محمد باقي جي ننڊي ڀاء مرزا جان بابا سميجن مان شادي ڪئي هئي تنهن ارغونن مان شاه قاسم : علي شير جهڙا باقي بچيل ارغون جيڪي ٽڙي پكڙي ويا هئا، گڏ ڪري ڀروسي جهڙو لشڪر ٺاهي ٺٽي تي حملو ڪيائين. هو ڏانهن محمد باقي سپاهين ۽ خاصخيلين کي چيو ته "ڏينهن اڄوڪو آهي جي کٽيوسين ته ملڪ اسان جي ملڪيت آهي نه ته ٻي صورت اڳيان ڏجھا ڏنل آهن آرام سان گذارن لاء بي ڪا به جاء ڪان آهي.“ بس پوء مڪلي جي مقام ۽ ٺٽي شهر جي وچ تي زبردست خون ريز لڙائيءَ لڳي. محمد باقي جي لشڪر خاصخيلين زبردست حملا ڪري مرزا جان بابا كي شڪست ڏني (ڏسو تاريخ تحفة الڪرام ص ۱۵۷ كان ۱۷۸ سنڌي ترجمو سنڌي ادبي بورد ڪراچي بيگلار نامي جي سنڌي ترجمي مان ڄاڻايل آهي ته مٿین جنگ ماه بیگم محمد باقي جي ماٽيلي ماء) جي رهنمائي هيٺ 966هـ مڪلي تي لڳي هئي هن جنگ ۾ مرزا جان بابا ۽ یادگار مسڪين ڪڪرالي ڏانهن ڀجي ويا هئا ماه بيگم قيد ٿي وئي ھئي ۽ مرزا محمد باقي جي فتح تي جان بابا جي ظلم ۽ قتل جو واقعو تاریخ معصومي ۾ هن طرح بيان ٿيل آهي ته مرزا جان بابا یادگار مسڪین خاصخیلین جي پهرين حملي ۾ ڪڪرالي ڏانهن نڪري ويا جو سمنڊ جي ڪنار تي ڄام ڏهيسر جي رهن جو هند هو. مرزا باقي ٺٽي جي هڪڙي وڏي پير سيد علي شيرازي كي وچ ۾ اتي مرزا جان بابا ء یادگار مسڪين كي صلح سان هٿ ڪري قتل ڪري ڇڏيو.

# باپ ٽيون.

1. ملڪ ٬ گڊا ٬ گولا.
2. باپ پنجون

# ملڪ ٬ گڊا ٬ گولا

• ملڪ: خاصخيلين وانڱي ملڪن کي به غلط فهمي ڪري سنڌ ۾ غلام تصور ڪن ٿا خاصخيلي جيڪي فوجي زندگي اختار ڪرئڻ وقت سرخیل خاص خیلی سر سپاه سڏبا هئا سي فوجي زندگي ختم ڪرڻ کان پوء اوج اقبال وڃائن کان پوء غلام تصور ڪیا ويا تيئن ملڪ جي لغوي معنى آهي "فرشتو" محمود غزنوي كان وٺي دهلي جي سلاطین ۱۳۹۸ ع ۾ امیر تیمور جي ڪاه تائين ملڪ وڏو فوجي عهدو هو فقط امير جو عهدو ملڪ كان مٿي هو. خاصخیلین وانڱر فوجي زندگي ڇڏن کانپوء سنڌ ۾ رط ڪيمتن مفت غلامي جي مهر لڳي وئي جيتوڻيڪ اتري الهندي پنجاب وارا ملڪ اڄ به نواب : امیر دولتمند آهن الله تعالى قومن جي حالت تیسیتائین نٿو بدلائي جيسين قومون پنهنجي حالتن کي بدلائن ڏانهن رجوع نشيون ٿين. سنڌ جي مرزائن ڏانهن غور ڪریو ايران ۾ ایرانین ٿا چارن کان شڪست کائن کانپوه ايران جي وڏن شهرن ۾ غلام ٿي وڪاڻا سنڌي ۾ بہ غلامي جي حالت ۾ پھتا ۽ علم پرائش ڪري ٽالپري ٿوري انگريزي دور ۾ وڏن عهدن تي پهتا. اج اصلوڪي خانداني نالي تي سڏجن ٿا تیئن پنجاب جا ملڪ نواب دولتمند . وڏن عهدن تي نظر اچن ٿا ڇا لاء ته وٺن علم ۽ دولت آهي : سنڌ ۾ بدحالي وبي علمي ڪري غلام سڏجن ٿا. غلامي پرس سری اصلوڪي خانداني نالي تي سڏجن ٿا ئیئن پنجاب جا ملڪ نواب دولتمند . وڏن عهدن تي نظر اچن ٿا ڇا لاء ته وٺن علم ۽ دولت آهي : سنڌ ۾ بدحالي ۽ بي علمي ڪري غلام سڏجن ٿا، غلامي جي مهر مٿن غفلت ڪري لكل آهي. بي صوت ۾ مرزائن غلام ٿي وڪاڻا تن كي ڪو به غلام نٿو سمجھي. سنڌي. سنڌ ۾ گهٹیون ايتڙیون قومون آهن جيڪي پنجاب كان ظاهر ٿيون مثلاً ملڪ سيال. كوكر تنيا، اعوان وغيره.

'گڊا'

• معنی گڊور یعنی گڏیل، حبشین عورتن سان مڪرانین یا سنڌین قومن شاديون ڪيون تن جو اولاد گڊا سڏجن لڳو. جرمن ڊاڪٽر گلیسر جو گڊن متعلق تحقياتي بيان آهي ته گڊا اصل حبش كان ميد جهاز ران قوم معرفت مسقط کان پهريان مڪران پهچي وڪاڻا سي حبشي آهن پر بيڪسي جي حالت ۾ مڪران پهتا ۽ انهن کي حڪمران قبيلن جي سردارن خريد ڪيو تڏهن خدمتگار پيشي ڪري مٿن غلامي جي مهر لڳي وئي مڪران جي در زادن ۽ نقیبن جو به ساڳیو حال آهي كي مزدوري ڪن ٿا ڪي هاري آهن ڪي موچڪو، ڪنڀارڪو، كي واڊڪو : ڪورڪو ڌنڌو ڪن ٿا مگر انهن ساڪن درزادن مان جيڪي پڙهیل آهن سي مولوي ۽ قاضي سڏجن ٿا.

* گولا:

• بلوچن ۾ جبلي عادت پيل آهي ته سنڌي ذاتيون مثلاً لسبيلي جا ڄام، سومرا، سما غیره جن صدين تائين حڪومت ڪئي

اهي حڪمران قومون هيون تن كي هڪڙي نالي سان جدگال" سڏين ٿا وري جنگين ۾ جيڪي به قومون وٺن قيد ٿي آيون تن كي خدمتگار ۽ پاڻ کي حاڪم سڏائن لڳا در زادن نقیبن میدن. گڊن : ٻين ما تحت قومن تي غلامي جي ڇاپ هنيائون ساڳئي ویڌن گولن سان ڪيائون جیتوڻیڪ گولا ڪنهن جا به غلام ڪونه هئا گولا اصل راجپوت آهن گولا لفظ سنسڪرت لفظ "گلا" جي بگڙيل صورت آهي جنهن جي معنى آهي "كير" يعني دودي سندن گذران چوپائي مال تي هو گولا وڏي ذات آهي. جا یورپ تائين پکڙیل آهي. یورپ گال سندن شاخ آهي. فرانس جو صدر ديگال زنده مثال آهي. راجپوت همش ڪري فوجي طاقت رکندڙ هئا. جيڪي پنجاب ۾ رهندا هئا. محمود غزنوي جي ڏينهن ۾ اسلام اختيار ڪيو. سلطان قطب الدين اجمير فتح ڪري حفاظت جو ڪم گولن جي سپرد ڪیو رندن جڏهن سبي فتح ڪيو ته گولن كي غلام سڏن لگا ۱۹ صدي جي آخر ۾ راجپوتانا ۾ سخت ذڪر پيو ايتري قدر جو مصیبت جا ماڙيل زالون ۽ ٻار وڪٹن لڳا جیئن ٽالپری دور ۾ ڪڇین سنڌ ۾ ٻار وڪڻيا هئا جن ماڻهن قحط زده زالون خريد ڪيون سي گوليون سڏجن لگیون ۽ بار گولا جيتوڻيڪ منجهن ڪي كتري ۽ برهمڻ هئا . . ٣١ ڪتاب تاریخ راجستان لیک ڪرنل جيمس تاب جلد ۱ جاگرافي ڪلڪتو ۱۸۹۴ ع. 'نوٽ گڊا، نقیب ۽ درزاده يورپي محققين جي نظر ۾ ایشیا جا بهترین حمال (مزور) آهن مسلمانن جي نا اتفاقي انهن تي غلامي جي مهر هڻي ڇڏي، نقيب هڪ وڏي قوم آهي تاريخ جي پسمنظر ڏسو انهن نقيبن جي تبليغ ڪري ابو مسلم خراساني بني امي وارن جو تخت اوندو ڪري بني عباس جي سلطنت جو بنیاد قائم ڪيو هو. انهي طرح قلات جي بروهي احمد زئي نوابن وٽ غلامن جو هڪتاو ٽولو خدمتگار هو جنهن کي خانزاده ڪوٺيندا هئا. مگر انهن كي خصي ڪيو ويو انھي لاء ته حرم جو ڪم ڪار ڪري سگهن. حوالہ تاريخ خاصخيلي باپ پنجون رحيمداد خان مولائي شيدائي بروھي .

1. خاصخيلي جي اصل معني.

خاصخيلي عربي لفظ خاص الخيلي مان نڪتل آھي.

• خاص جي معني آھي ٬ نج ٬ اعلي ٬ عمدہ ٬ وڻندڙ ٬ لاجواب ٬ اھم ٬ چڱو ٬ وغيره
• خيل مان مراد گھوڙو يا ٽولو جڏھن خيلي جي معني آھي گھوڙو سوار فوج جو سپاھي ٬ شهسوارن جو دستو ٬ گھوڙي سوار فوج جو اڳواڻ يا سردار ٬ بادشاه جي سوار فوج جو سردار يا سپہ سالار ٬ جماعت ٬ ٽولو ٬ سلطان جي لشڪر جو سردار يا اڳواڻي ڪندڙ ھڪ خاص ۽ ڀلي گھوڙي تي سوار ھوندو ھو انھي لاء انھي کي خيلي چيو ويندو ھو.

خاصخيلي يعني خاص گھڙ سوار فوج يا گھوڙي سوار فوج جو سپاھي يا اڳواڻ يا سلطان جي خاص گھوڙي سوار فوج جو سردار يا اڳواڻي ڪندڙ ٬ خاص جماعت ٬ خاص سوارن جو دستو ٬ خاص شهسواري ڪندڙ سپه سالار وغيره.

خاصخيلي کي عربستان ۾ الخاصخيلي يا خاص الخيلي چيو ويندو آھي ٬ ايران ۾ خاشخيلي ٬ سنڌ بلوچستان پاڪستان ۽ گجرات ۽ راجستان۾ خاصخيلي چيو ويندو آھي. ھي ھڪ فوجي ذات آھي.

• عربي لغت ۾ خاصخيلي جي معني ۽ مفھوم

"خاص خيلي" (خاص خيلي) هڪ لقب ۽ لقب آهي جيڪو عربي ٻن عربي لفظن  مان نڪرندو آهي.  

• - ”خاص “ (خاص) معنيٰ ”خاص“، ”شاهي“، يا ”اشراف“.
• - "خيلي" (خيلي) جو مطلب آهي "گھوڙي سوار"، "گھوڙي سوار"، يا "نائيٽ"
• "خاصخيلي " جو ترجمو ڪري سگهجي ٿو:
• خاص شاهي گھوڙي سوار

- Knightly Knight
- شاهي محافظ فوجي دستو 
- ايلٽ گھوڙي سوار
- چونڊيل سوار
- نوبل جنگجو
- ايلٽ نائٹ
- شاهي محافظ
- منتخب ڪيليئر
- اسپيشل فورسز
- معزز سوار
- ممتاز گهوڙي سوار
- دلير نائيٽ
- عظيم جنگجو
- معزز گارڊ
- افسانوي جنگجو
- خوفناڪ مخالف
- محترم اڳواڻ
- قابل اعتماد ساٿي
- ماهر حڪمت عملي
- ماسٽر حڪمت عملي
- بيحد محافظ
- معصومن جو محافظ
- انصاف جو چيمپئن
- ماڻهن جو هيرو
- اميد جي علامت
- جرئت جو مجسمو
- طاقت جي علامت
- وفاداري جو نشان
- عزت جو پيراگون

1. هتي خاصخيلي لاءِ ڪجهه مترادف آهن:

1. نائيٽ /نائٽلي

2. سوار
3. جنگجو
4. نوبل
5. ايلٽ
6. چيمپئن
7. هيرو
8. پالادين
9. صليبي
10. خاص شهسوار فوجي تنظيم 
11. محافظ
12. محافظ فوجي سوار 
13. بهادري
14. بي خوف
15.دلير

17. بهادر

* ياد رهي ته انهن لفظن مان ڪجھ مختلف معنائون يا نزاڪت ٿي سگهن ٿا، پر اهي سڀ عام طور تي مارشل لا، شرافت ۽ عزت جو احساس ڏيارين ٿا، جيڪي خاصخيلي لقب جا بنيادي پهلو آهن.

• اضافي طور تي، هتي ٻين ٻولين ۾ ڪجهه مترادف آهن:

- عربي: فارس (فارس)، معنيٰ ”نائيٽ“ يا ”سوار“

فارسي: شواليه (Shavāliye)، معنيٰ ”نائيٽ“ يا ”سوار“
ترڪي: Şövalye، معنيٰ ”نائيٽ“ يا ”سوار“
- اردو: شواليه (شواليه)، معنيٰ ”نائيٽ“ يا ”سوار“

• اهي لفظ سڀ عزت، شرافت، ۽ مارشل لا جو احساس ڏيارين ٿا، ۽ اڪثر انهن ماڻهن کي بيان ڪرڻ لاءِ استعمال ٿيندا آهن جيڪي انهن خوبين کي ظاهر ڪن ٿا.

ڪلھوڙن جي دور ۾ خاصخيلي فوج 'خاصخيلي قبيلي ڪلهوڙا خاندان جي دور ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو، جنهن 1701ع کان 1783ع تائين سنڌ (هاڻي پاڪستان ۾) حڪومت ڪئي. انهن جي ڪردار جا ڪجهه اهم پهلو هي آهن:

• فوجي مدد: خاصخيلي پنهنجي بهادري ۽ جنگي صلاحيتن جي ڪري سڃاتا ويندا هئا ۽ ڪلهوڙا حڪمرانن کي فوجي مدد ڏيندا هئا، سپاهين، گهوڙي سوارن ۽ محافظن جي حيثيت ۾ خدمتون سرانجام ڏيندا هئا.
• انتظامي ڪردار: خاصخيلي ڪلهوڙا حڪومت ۾ اهم انتظامي عهدن تي رهيا، جهڙوڪ گورنر، وزير ۽ صلاحڪار.
• زمينون ڏنيون: ڪلهوڙن حڪمرانن خاصخيلين کي سندن وفاداري ۽ خدمت جي اعتراف ۾ زمينون ڏنيون ۽ کين جاگيردار ۽ امير بڻائي ڇڏيو.
• ٽيڪس گڏ ڪرڻ: خاصخيلي مختلف علائقن مان ٽيڪس ۽ آمدني گڏ ڪرڻ جا ذميوار هئا، انهن جي اعتماد ۽ مالي صلاحيتن جو مظاهرو ڪيو.
• سفارتي مشن: خاصخيلي اڪثر سفارتي مشنن تي پاڙيسري سلطنتن ۽ سلطنتن ڏانهن موڪليا ويندا هئا، جيڪي پنهنجي سفارتي صلاحيتن جو مظاهرو ڪندا هئا ۽ ڪلهوڙا خاندان جي نمائندگي ڪندا هئا.
• ثقافتي خدمتون: خاصخيلين ڪلهوڙن جي دور ۾ سنڌي ثقافت، ادب ۽ فن جي واڌاري ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو، جيڪو هڪ لازوال ورثو ڇڏي ويو.
• خاصخيلي قبيلي جي وفاداري، فوجي صلاحيت ۽ انتظامي مهارت ڪلهوڙي خاندان جي ڪاميابي ۽ استحڪام ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. ان جي بدلي ۾، ڪلهوڙن انهن جي مدد کي تسليم ڪيو ۽ ان کي انعام ڏنو، جنهن جي نتيجي ۾ ٻنهي جي وچ ۾ مضبوط ۽ دائمي تعلق پيدا ٿيو.

''''خاصخيلي قبيلي جا پاڙا ڇتاڻي گيلاڻي گراڻي مزاراڻي سرائي گڊاڻي ميراڻي خميساڻي موٽواڻي جماني هوتاڻي چٽاڻي ساناڻي ڪنڊاڻي طاھراڻي مارماڻي ڦلواڻي ببراڻي لشڪراڻي دوڌاڻي ملوڪاڻي عالماڻي بندراڻي پرياڻي ورياڻي بنداڻي پرياڻي جھکواڻي الواري ڪولميراڻي نيماري گودراري موٽلاڻي سچناڻي ٬ داروڳاڻي ٬ سھراڻي ٬ شيھڻڙا مزاراڻي برھماڻي لونگاڻي ھوتاڻي حاڪماڻي منکاني بڍاڻي گورچاڻي مٺاڻي سوناڻي پرياڻي دوداري مورواڻي بخشاڻي عيساڻي ٻڊاڻي پارواڻي زئوڪياڻي تونگائي موساڻي ڪنڊيراڻي آچراڻي نمراڻي پنوھاڻي پٽيلاڻي ٬سرائي ٫پانڊياڻي ببراڻي حسناڻي راستاڻي آرباڻي مقيماڻي علياڻي موٽياڻي شادياڻي خميساڻي قدراڻي پانڌياڻي سچناڻي جمڪاڻي عيساڻي ميناياڻي ڪاراڻي ڄامناڻي ملاڻي سنڙائي ڪامواڻي پيروڙاڻي ڊبواڻي ڪارواڻي ھاشماڻي جماڙي زنگياڻي شبواڻ براداڻي پيرياڻي مريڌاڻي خدراڻي٬ خيراڻي بلاڪاڻي لاڏواڻي حملاڻي ملڪاڻي مانجهاڻي هاشماڻي قاسماڻي قبولاڻي ٿوهراڻي جاڙانڻي شابراڻي دائوداڻي ٽوٽاڻي غيباڻي ديرائي اميراڻي خوشحالاڻي سارنگاڻي گدارا گلاباڻي ميرداڻي مراداڻي ملڪ مومن نماڻي پنجواڻي ڪلاتي لاسي طالباڻي دولاڻي عمراڻي ميواڻي حسناڻي هويداڻي رنگائي ڪوٽائي ريڍر اهيري سرائي قمبراڻي دولائي وداڻي گاڳياڻي ٻولهاڙا طاهراڻي ڪانٽائي عارباڻي ڪارولي وڪيلاڻي فاصلاڻي محموداڻي مارماڻي سرداڻي ورياماڻي ڇتاڻي گيلاڻي گراڻي مزاراڻي سرائي گڊاڻي ميراڻي خميساڻي موٽواڻي جماني هوتاڻي چٽاڻي ٬ساناڻي ڪنڊاڻي طاھراڻي مارماڻي ڦلواڻي ببراڻي لشڪراڻي دوڌاڻي ملوڪاڻي عالماڻي بندراڻي پرياڻي ورياڻي بنداڻي پرياڻي جھکواڻي ٬ الواري ڪولميراڻي نيماري گودراري موٽلاڻي سچناڻي داروڳاڻي سھراڻي شيھڻڙا مزاراڻي برھماڻي لونگاڻي ھوتاڻي حاڪماڻي منکاني بڍاڻي ٬گورچاڻي مٺاڻي سوناڻي پرياڻي دوداري مورواڻي بخشاڻي عيساڻي ٻڊاڻي. پارواڻي زئوڪياڻي تونگائي موساڻي ڪنڊيراڻي آچراڻي نمراڻي پنوھاڻي پٽيلاڻي سرائي پانڊياڻي ببراڻي جمڪاڻي .راستاڻي آرباڻي مقيماڻي.علياڻي موٽياڻي. شادياڻي خميساڻي قدراڻي پانڌياڻي سچناڻي عيساڻي ميناياڻي.ڪاراڻي ڄامناڻي ملاڻي سنڙائي ڪامواڻي پيروڙاڻي. ڊبواڻي ڪارواڻي ھاشماڻي جماڙي زنگياڻي شبواڻي براداڻي .پيرياڻي شاهواڻي مريڌاڻي.خدراڻي٬ خيراڻي بلاڪاڻي فقيراڻي بجاراڻي پنجواڻي صغراڻي لائقناڻي ويرائي آگفيراڻي جکراڻي قادوئاڻي قائماڻي سالماڻي گلاڻي سواتي راجستاڻي ڄاموٽ ميرجاني ڪڇي ميرکاڻي بانوکاڻي وغيره.

اڪثريت

ڪراچي ٬بدين ٬ ٺٺي ٬ سانگھڙ ٫٬ نوابشاه ٬ خيرپور ميرس ٬ مٽياري ٬ سجاول ٬ جامشورو ٬ ڪوھستان ٬ نوشهروفيروز ٬ ۾ وڏي تعداد ۾ آباد آھن. ھن کان علاوہ بلوچستان جي لسبيلہ ۾ بہ خاص خيلين جي اڪثريت آھي. خاصخيلي قبيلو سنڌ ۾ گھڻو ڪري سنڌي ۽ سرائيڪي گالاھيندو آھي ۽ بلوچستان ۾ سنڌي جو لاسي لھجو گالاھيندو آھي. خاص خيلي قبيلو سنڌ سميت افغانستان ؛ .مصر ،هندستان ۽ ملڪ جي ڪيترن هنڌن تي آباد آهي .مغل ۽ سنڌ جا ٻيا حاڪم به پنهنجيءَ حفاظت لاءِ ’خاص خيل ‘فوجي دستا مقرر ڪندا هئا .ٽالپرن جي دؤر ۾ به خاصخيلي جنگجو ۽ بهادرن جي حيثيت ۾ ،حڪمرانن سان گڏ حرم سراءِ جا نگهبان رهيا آهن ،جنهنڪري راڄ ۾ سندن عزت هئي ۽ منجهانئن ڪي خاص وزير به بڻيا .ڪتاب ’تاريخ خاص خيلي ‘مرتب ملڪ محسن علي جي لکڻ موجب خاص خيل فوج ،قنوج جو قلعو فتح ڪرڻ ۾ سلطان محمود عزنويءَ جي وڏي مدد ڪئي هئي ،وڏي تعداد ۾ خاص خيل لشڪر جڏهن سلطان جي فوج سان گڏ قنوج پهتو ته اتان جو ’راجا ڪورهه ‘حشمت ۽ شوڪت ڏسي دهلجي ويو ۽ قاصد موڪلي اطاعت جو اظهار ڪيائين .“وڪيپيڊيا موجب خاص خيل قبيلو عربن سان سنڌ ۾ گڏجي آيو هو .خاصخيلين ٽالپرن جي دور ۾ انگريزن سان جنگ ڪئي هئي ۽ جڏهن ٽالپر دور جو خاتمو ٿيو ته خاصخيلي پير صاحب پاڳاري جا مددگار ٿي وڙهندا رهيا .

هن وقت خاص خيلي قبيلو وڏي تعداد ۾ سنڌ جي مختلف شهرن ۽ ڳوٺن ۾ آباد آهي .سجاول شهر جو نالو به سجاول خاصخيليءَ جي پٺيان پيل آهي .حر تحريڪ جو بهادر گوريلو بچو بادشاهه به خاصخيلي هو .ان کان سواءِ ٻيا به ڪيترا ڳڻڻ جهڙا نالا ٿي گذريا آهن

خاصخيلي قبيلي جا پاڙا (۰۱) ڪنڊاڻي (۰۲) شابراڻي (۰۳) دائوداڻي (۰۴) ٽوٽاڻي (۰۵) غيباڻي (۰۶) ديرائي (۰۷) اميراڻي (۰۸) خوشحالاڻي (۰۹)سارنگاڻي (۱۰) گدارا (۱۱) گلاباڻي (۱۲) ميرداڻي (۱۳) مراداڻي (۱۴) ملڪ (۱۵) مومن (۱۶) نماڻي (۱۷) پنجواڻي (۱۷) ڪلاتي (۱۹) لاسي (۲۰) طالباڻي (۲۱) دولاڻي (۲۲) عمراڻي (۲۳) ميواڻي (۲۴) حسناڻي (۲۵) هويداڻي (۲۶) رنگائي (۲۷) ڪوٽائي (۲۸) ريڍر (۲۹) اهيري (۳۰) سرائي (۳۱) قمبراڻي (۳۲) دولائي (۳۳) وداڻي (۳۴) گاڳياڻي (۳۵) ٻولهاڙا (۳۶) طاهراڻي (۳۸) ڪانٽائي (۳۸) عارباڻي (۳۹) ڪارولي (۴۰) وڪيلاڻي (۴۱) فاصلاڻي (۴۲) محموداڻي (۴۳).مارماڻي (۴۴) سرداڻي (۴۵)ورياماڻي اڃا وڌيڪ پاڙا آھن ھي ڪجھ مشھور پاڙا آھن.

حوالا

1. تاريخ انساب عالم (ملڪ محسن)
2. تاريخ خاصخيلي (مولائي شيدائي)
3. تاريخ معصومي
4. بابر نامو (بابر بادشاه)
5. تاريخ خاصخيلي (ملڪ محسن)
6. تاريخ راجپوت
7. تاريخ خورشيد جھان
8. تاريخ اقوام عالم
9. ڪتاب سماٽ (الرکيو بٽ)
10. تاريخ پشتون (روشن خان)
11. عربي ڪتاب تاريخ الانساب
12. عربي ڪتاب صبح الاعشي في ضناعت النشا

٬# آفتاب ادب حڪيم محمد سيوھاڻي ٬ تاريخ پشاور ماسٽر گوپالداس

1. آئين اڪبري ٬ تزڪ بابري ٬ تاريخ معصومي ۾ ھي سڀ حوالہ ۽ تاريخ موجود آھن .
2. . ”تاريخ الرشيد“ (تاريخ الرشيد) از ابن اثير (1160-1233 عيسوي)
3. . ”ڪتاب الفهرست“ (ڪتاب الفهرست) از ابن النديم (938-995 عيسوي)
4. ”تاريخ الخلفاء“ (خليفن جي تاريخ) از السيوطي (1445-1505ع)

# ”الڪمل في التاريخ“ (مڪمل تاريخ) از ابن اثير (1160-1233 عيسوي)

1. تاريخ الطبري“ (تاريخ الطبري) از الطبري (838-923 عيسوي)
2. ڪتاب الاغاني“ (گانن جو ڪتاب) از ابو الفراج اصفهاني (897-967 عيسوي)
3. تاريخ يعقوبي“ (تاريخ يعقوبي) از ال يعقوبي (842-905 عيسوي)

#المنتخب في التاريخ“ (تاريخ ۾ چونڊيل هڪ) از ابن الجوزي (1116-1201ع

1. نسب جو ڪتاب“ (ڪتاب النصب) از السماني (1216ع)

# .جمعرات النصب“ از احمد المقرزي (1442ع)

1. . ”تاريخ السنڌ“ از مير محمد معصوم (1600ع)
2. ”الانوار السنة“ (الانوار السنة) از المقرزي (1442 )
3. ”تاريخ الخلفاء“ از السيوطي (1505ع)
4. شروعات ۽ پڇاڙي“ (البدايه و النحيه) از ابن ڪثير (1333ع)
5. . ”تاريخ الاسلام“ از الذهبي (1338ع)
6. ”جنگل جو شعر“ (اسد الغابه) از ابن الثير (1216 عيسوي)

https://www.google.com/search?q=Khasa+Khel+empire+ruler+army&client=app-meta-messenger-sa-r&fbclid=IwAR1c6X_N5yozaXI2fdtbpq8ZB4idTNfT_NnMgDuQ_wkX5Jax_uinGpszXJ4#vhid=zephyrhttp://nihcr.edu.pk/Downloads/PDF%2520Books/Mughal%2520Afghan%2520Relations%2520in%2520South%2520Asia.pdf&vssid=zephyr-w-http://nihcr.edu.pk/Downloads/PDF%2520Books/Mughal%2520Afghan%2520Relations%2520in%2520South%2520Asia.pdf https://www.google.com/search?q=Khasa+Khel+empire+ruler+army&client=app-meta-messenger-sa-r&fbclid=IwAR19E2D76RIC-0VPhz5nXlfSU3Zt0aHrPZ7J9irBZqiRPdivQpdGeg2N2j0#vhid=zephyrhttps://m.facebook.com/TheRoyalMarathas/photos/a.383720838409541/452710094843948/?type%3D3&vssid=zephyr-w-https://m.facebook.com/TheRoyalMarathas/photos/a.383720838409541/452710094843948/?type%3D3 https://www.google.com/search?q=Khasa+Khel+empire+ruler+army&client=app-meta-messenger-sa-r&fbclid=IwAR2bLDdX68KyAdjr-k96QhBD_pQLSb-QPZXNVPEu4rEQbLp09AJT_IGsi4g#vhid=zephyrhttps://docdrop.org/ocr/download/baburnama----320-61-rdkef_ocr.pdf&vssid=zephyr-w-https://docdrop.org/ocr/download/baburnama----320-61-rdkef_ocr.pdf https://99notes.in/upsc-notes/general-studies-1/history/medieval-india/delhi-sultanate/ https://www.google.com/search?q=Khasa+Khel+empire+ruler+army&client=app-meta-messenger-sa-r&fbclid=IwAR2bLDdX68KyAdjr-k96QhBD_pQLSb-QPZXNVPEu4rEQbLp09AJT_IGsi4g#vhid=zephyrhttps://theroyalmaratha.wordpress.com/2013/09/07/the-royal-maratha-titles/&vssid=zephyr-w-https://theroyalmaratha.wordpress.com/2013/09/07/the-royal-maratha-titles/&ip=1 https://www.google.com/search?q=Khasa+Khel+empire+ruler+army&client=app-meta-messenger-sa-r&fbclid=IwAR2bLDdX68KyAdjr-k96QhBD_pQLSb-QPZXNVPEu4rEQbLp09AJT_IGsi4g#vhid=zephyrhttps://historyuntold.quora.com/PRATIHAR-EMPIRE-A-RAJPUT-EMPIRE&vssid=zephyr-w-https://historyuntold.quora.com/PRATIHAR-EMPIRE-A-RAJPUT-EMPIRE&ip=1 https://www.google.com/search?q=Khasa+Khel+empire+ruler+army&client=app-meta-messenger-sa-r&fbclid=IwAR2aKB0X6PYr_JOScLt_obU5ugH9-iG8xX8vOqs3G4SNNM6C5jBPW3MXhZg#vhid=zephyrhttps://collection.nam.ac.uk/inventory/objects/results.php?shortDescription%3D%26event%3D%26campaign%3D%26associatedName%3D%26unit%3D%26placeNotes%3D%26productionNotes%3D%26keyword%3D%26ot https://archive.org/details/san_0585/%D8%B3%D9%85%D8%A7%D9%BD-%DA%8A%D8%A7%DA%AA%D9%BD%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%B1%DA%A9%D9%8A%D9%88_%D9%BB%D9%BD-2003-%D8%B5%D8%A7%D9%81?q=%DA%AA%D8%AA%D8%A7%D8%A8+%D8%B3%D9%85%D8%A7%D9%BD https://archive.org/details/2_20230309_20230309_2125/%D8%B0%D8%A7%D8%AA%D9%8A%D9%86_%D8%8C_%D9%82%D9%88%D9%85%D9%86_%DB%BD_%D9%82%D8%A8%D9%8A%D9%84%D9%86_%D8%AC%D9%8A_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%A6%D9%8A%DA%AA%D9%84%D9%88_%D9%BE%D9%8A%DA%8A%D9%8A%D8%A7_%D8%AC%D9%84%D8%AF_2_%D8%AD%D8%B5%D9%88_%D9%BE%D9%87%D8%B1%D9%8A%D9%88%D9%86?q=%D8%B0%D8%A7%D8%AA%D9%8A%D9%86+%D8%AC%D9%8A+%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%A6%D9%8A%DA%AA%D9%84%D9%88%D9%BE%D9%8A%DA%8A%D9%8A%D8%A7