ٽمورتي

ٽمورتي (Trimurti) هندو ڌرم ۾ مقدس خدائي جي هڪ ٽرينيٽي آهي، جنھن ۾ ڪائناتي ڪارگذارين ــ تخليق، حفاظت، ۽ تباهي ــ کي ديوتائن جي هڪ ٽڪڙي جي صورت ۾ شخصيت ڏني وئي آهي. عام طور تي، برهما (Brahma) تخليق ڪندڙ، وشنو (Vishnu) محافظ، ۽ شو (Shiva) ناس ڪندڙ طور ڄاتا ويندا آهن.

هندو ڌرم جو اوم (Om) جو نشان ٽمورتي ڏانهن اشارو سمجهيو وڃي ٿو، جتي اوم جي آواز جا ٽي حصا "ا"، "و" ۽ "م" ترتيب سان تخليق، حفاظت، ۽ تباهي جي نمائندگي ڪن ٿا، ۽ گڏجي برهم (Brahman) کي ظاهر ڪن ٿا. تري ديوي (Tridevi) ٽمورتي لاءِ ديوين جي ٽرينيٽي آهي، جيڪي انهن جي ساٿين جي حيثيت سان ظاهر ٿين ٿيون.

ارتقا

پُراڻن واري دور (4 کان 12 هين صدي عيسوي) دوران، ويدڪ مذهب کان پوءِ جو مذهب اُڀريو، جنھن کي آر. سي. مجمدار "سنجيڪرت هندو مذهب" (Synthetic Hinduism) سڏيو آهي.

هيٺ ڏنل مشھور آيت، وشنو پُراڻ (1.2.66) مان ورتل آهي، جنھن ۾ برهما، وشنو ۽ شو کي گڏجي ذڪر ڪيو ويو آهي، ۽ انهن کي ڪائناتي عملن ۾ تخليق، حفاظت ۽ تباهي سان ڳنڍيو ويو آهي:

rūpāṇi trīṇi tatraiva mūrttibheda-vibhāgataḥ | ajāmyekāmśam ātmānaṁ śiva-rūpeṇa tishthati || jagataḥ sthiti-samdhānaṁ samharanti yuge yuge | trayaṁ brahma-mahā-viṣṇu-māheśvara-iti smṛtam ||

ترجمو: "اهڙي طرح، هڪ واحد سپريم هستي پاڻ کي ٽن روپن ۾ ورهائي ٿي—برهما، وشنو ۽ مھش (شو)—مختلف پاسن ۾ پنھنجو اظھار ڪندي. اهو ڪائنات کي مختلف دورن ۾ تخليق ڪري ٿو، ان جي حفاظت ڪري ٿو ۽ ان کي تباھ ڪري ٿو."

هن دور ۾ ڪا بہ هڪجھڙائي نہ هئي، پر پراڻي ويدڪ مذهب جون رهتون، قديم برهمڻيت جي صورت ۾ موجود هيون، ۽ ساڳئي وقت مختلف فرقن جا مذهب جھڙوڪ شيوازم، وشنوازم ۽ شڪتيت پڻ موجود هئا، جيڪي روايتي هندومت ۾ شامل هئا پر پنھنجي الڳ سڃاڻپ رکندا هئا.

هن دور جي هڪ اهم خصوصيت روايتي ۽ فرقيواريت جي وچ ۾ هم آهنگي جي جذبي جي هئي. ان حوالي سان آر. سي. مجمدار لکي ٿو: "هن جو سڀ کان نمايان اظھار ٽمورتي (Trimurti) جي نظريي ۾ آهي، يعني سپريم ديوتا جي ٽن روپن—برهما، وشنو ۽ شو—جي صورت ۾ ظاهر ٿيڻ... پر هي ڪوشش وڏي ڪاميابي نہ ٿي، ڇو تہ برهما کي ڪڏهن بہ شو يا وشنو جي برابر اهميت حاصل نہ ٿي، ۽ مختلف فرقا ٽمورتي کي پنھنجي فرقيواري ديوتا جو مظاهرو سمجهندا هئا، جنھن کي هو برهم (Brahman) يا مطلق حقيقت سمجهندا هئا."

برهما، وشنو ۽ شو کي هڪ ئي هستي طور تسليم ڪرڻ تي ڪورما پُراڻ ۾ زور ڏنو ويو آهي. ڪورما پُراڻ (1.6) ۾ برهم کي ٽمورتي طور پوڄيو ويو آهي؛ (1.9) ۾ ٽن ديوتائن جي وحدت تي خاص زور ڏنو ويو آهي، ۽ (1.26) بہ ساڳئي موضوع سان لاڳاپيل آهي.

پَشَچَمي دلچسپيءَ جي حوالي سان، مورخ ايل. ايل. باشم ٽمورتي جي پس منظر بابت بيان ڪري ٿو: "هڪ شڪ آهي تہ هندو روايت ڪڏهن بہ برهما کي سپريم ديوتا طور تسليم ڪيو آهي، جيئن وشنو ۽ شو کي سمجهيو ۽ پوڄيو ويو آهي."

ٽمورتي جو تصور ميتري اُپنشد ۾ پڻ موجود آهي، جتي ٽن ديوتائن کي ان جي ٽن سپريم روپن طور سمجهايو ويو آهي.