وزير خان مسجد
وزير خان مسجد، 17هين صدي جي هڪ تاریخی مسجد آهي جيڪا پاڪستان جي صوبي پنجاب جي شهر لاھور ۾ واقع آهي. هن مسجد کي مغل شهنشاهه شاهجهان جي دور حڪومت ۾ تعمير ڪيو ويو هو، جنهن ۾ ويجهي شاهي حمام به شامل هئا. وزير خان مسجد جي تعمير سال 1634ع ۾ شروع ٿي ۽ سال 1641ع ۾ مڪمل ٿي.[1] ھئی مسجد يونيسڪو جي عالمي ورثي جي فهرست (UNESCO's World Heritage Tentative List) تي آهي.[2]
| وزیر خان مسجد | |
|---|---|
| مسجد وزیر خان | |
 وزیر خان مسجد، لاھور | |
  Shown within Lahore | |
| بنيادي ڄاڻ | |
| جاءِ | لاھور، پنجاب، پاڪستان |
| مقانيت | 31°34′59″N 74°19′24″E / 31.58306°N 74.32333°E |
| وابستگي | اسلام |
| تفصيل تعميرات | |
| تجويز اڏاوت | وزیر خان |
| قسم اڏاوت | مسجد |
| قسم اڏاوت | ھند۔اسلامی۔مغل طرز تعمیر |
| بنياد جو پٿر | 1634ع |
| مڪمل سال | 3 دسمبر، 1641ع |
| خصوصيتون | |
| قبو | 5 |
| قبي جي اوچائي (ٻاهران) | 21 فٽ (6.4 m) |
| قبي جي اوچائي (اندران) | 32 فٽ (9.8 m) |
| Dome dia. (outer) | 19 فٽ (5.8 m) |
| Dome dia. (inner) | 23 فٽ (7.0 m) |
| منارا | 4 |
| منارن جي اوچائي | 107 فٽ (33 m) |
مغل دور جي سڀ کان وڌيڪ آرائشي طور تي سجايل مسجد،[3] وزير خان مسجد ان جي پيچيدگين واري ٽائل جي ڪم لاءِ مشهور آهي، جنهن کي ڪاشي ڪاري جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو، ۽ ان سان گڏوگڏ ان جي اندروني سطحون جيڪي تقريباً مڪمل طور تي مغل دور جي شاندار تصويرن (fresco) سان سينگاريل آهن. سال 2009ع کان وٺي آغا خان ٽرسٽ فار ڪلچر ۽ پنجاب حڪومت جي هدايتن تي جرمني، ناروي ۽ آمريڪا جي حڪومتن جي تعاون سان مسجد جي بحاليءَ جو ڪم جاري آهي.[4][5]
مسجد جو هنڌ
سنواريو
وزير خان مسجد لاهور جي شاهي گُزر گاهه جي ڏاکڻي پاسي، رائل روڊ سان گڏ ديوار واري شهر لاهور ۾ واقع آهي، جيڪو لاهور جي قلعي ۾ شاهي رهائشگاهن ڏانهن وڃڻ لاءِ مغل اميرن جو روايتي رستو هو. مسجد دهلي دروازي کان تقريباً 260 ميٽر اولهه طرف آهي، جتي مسجد جو شاهي حمام واقع آهي. مسجد به هڪ شهر جي چوڪ ڏانهن آهي، جنهن کي وزير خان چوڪ ۽ چيٽا گيٽ جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو. مسجد ۾ سخي سيف صوفي جي مزار آهي.
پس منظر
سنواريوهن مسجد کي مغل درٻار جي چيف طبيب حڪيم علم الدين انصاري جي حوالي ڪيو ويو، جيڪو پنهنجي شاهي لقب وزير خان سان مشهور هو. وزير خان بعد ۾ پنجاب جو صوبيدار يا وائسراءِ ٿيو ۽ لاهور ۾ ڪيتريون ئي يادگارون ٺهرايون. وزير خان دهلي دروازي جي ڀرسان ڪافي ملڪيت جو مالڪ هو، ۽ 1634ع ۾ وزير خان مسجد کي ميران شاه جي مقبري کي ڍڪڻ لاءِ ڪم ڪيو، جيڪو هڪ معزز صوفي بزرگ آهي، جنهن جو مقبرو هاڻي مسجد جي صحن ۾ آهي. وزير خان مسجد جي تعمير کان اڳ، ماڳ بزرگ جو مزار هو.
مسجد جي اندرئين حصي کي مغل ۽ مقامي آرائشي روايتن سان ٺهڪندڙ نقشن سان سينگاريو ويو هو، جڏهن ته مسجد جي ٻاهرئين حصي کي فارسي طرز جي ڪاشي ڪاري ٽائل جي ڪم سان شاندار نموني سان سينگاريو ويو هو. وزير خان جي مسجد، جمعي جي نماز لاءِ لاهور جي مکيه مسجد جي حيثيت سان پراڻي مريم زماني مسجد کي هٽائي ڇڏيو.
وزير خان مسجد هڪ وڏي ڪمپليڪس جو حصو هئي، جنهن ۾ دڪانن جي هڪ قطار شامل هئي، جيڪا روايتي طور خطاطن ۽ ڪتاب سازن لاءِ رکيل هئي ۽ مسجد جي مکيه دروازي جي سامهون ٽائون اسڪوائر شامل هئي. مسجد جي اترين ۽ اڀرندي طرفن ۾ ٻين قسمن جي واپارين کي به جاءِ ڪرائي تي ڏني ۽ ويجھي شاهي حمام کي هلائي. انهن ذريعن مان حاصل ٿيندڙ آمدني جو مقصد مسجد جي سار سنڀال لاءِ وقف طور ڪم ڪرڻ هو.
فن تعمير
سنواريو
مسجد هڪ بلندي تي ٺهيل آهي، جنهن جو مکيه دروازو وزير خان چوڪ ڏانهن کليل آهي. وزير خان مسجد جي ٻاهرئين ويڪر 279 فوٽ (85 ميٽر) 159 فوٽ (48 ميٽر) جي ماپ آهي، جنهن جو ڊگهو محور شاهي گزر گاهه جي متوازي آهي.[6] اهو چونا پٿر جي سرن سان ٺهيل هو.[6]
آرائشي عناصر
سنواريووزير خان مسجد پنهنجي شاندار آرائشي انداز جي ڪري مشهور آهي، جيڪا ڪيترن ئي علائقن جي آرائشي روايتن مان ورتل آهي. جڏهن ته لاهور ۾ شاهجهان جي دور جي ٻين يادگارن ۾ ”ڪاشي ڪاري“ ٽائلن جو پيچيده ڪم آهي، پر وزير خان مسجد جي وڏي پيماني تي ڪوبه نه ملندو آهي.[7]
ساخت
سنواريومسجد جي ٻاهرئين پاسي وارين سرن کي فارسي طرز جي عنوان سان سينگاريو ويو آهي، جنهن کي ’ڪاشي ڪاري‘ جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو. اندرئين صحن ڏانهن منهن ڪندڙ نقشن ۽ رنگن سان سينگاريل آهن، جيڪي 17 صدي عيسويءَ جا مضبوط اثر ڏيکارين ٿا. فارسي طرز جي رنگن ۾ استعمال ٿيل لاجورڊ (ڪوبالٽ نيرو)، فيروزي (سيرولين)، اڇو، سائو، نارنگي، پيلو ۽ جامني رنگ شامل آهن، [8] جڏهن ته فارسي اثر رکندڙ رنگن ۾ ستارن جي شڪل جا گل ۽ بوٽا شامل آهن. مسجد ۾ صنوبر جي وڻن جا نقش پڻ شامل آهن ۽ اهو پهريون مغل يادگار آهي جنهن اهو نقشو فارس مان ورتو آهي.
دروازي جو منهن، وزير خان چوڪ جي سامهون، وڏي ٽائل جي ڪم ۽ خطاطي سان سينگاريو ويو آهي، جنهن ۾ قرآن جون آيتون، حديثون، درود ۽ خطاطي جا نشان شامل آهن. مکيه نماز هال ۾ داخل ٿيڻ واري دروازي جي مٿان سورة البقره جون آيتون آهن جيڪي خطاط حاجي يوسف ڪشميري جي لکيل آهن.[9]
فريسڪو
سنواريوسنڌ جي همعصر شاهه جهاني مسجد جي برعڪس، وزير خان مسجد جي اندرين ديوارن تي پلستر ٿيل آهي ۽ انتهائي تفصيلي نقش نگاري سان سينگاريل آهي. اندروني آرائشي انداز مغل دور جي مسجدن لاءِ منفرد آهي، ڇاڪاڻ ته اهو شاهي مغل عناصر کي مقامي پنجابي آرائشي انداز سان گڏ ڪري ٿو. مکيه نماز هال ۾ هڪ چورس پيليلين آهي، جنهن جي مٿان مسجد جو سڀ کان وڏو گنبد آهي جيڪا هڪ فارسي صورت آهي، جنهن کي چهارطاق سڏيو ويندو آهي.[10] گنبد جي هيٺان نقش نگاري ڏيکاريل آهن جيڪي وڻن، ٿنڀن ۽ ميوي جي پليٽن ۾ ڏيکاريل آهن.[9]
زيبائش
سنواريو
وزير خان چوڪ جي سامهون مسجد جي دروازي تي محرابي طاق گلن جي نقشن سان سينگاريل آهي ۽ لاهور جي مقرنن، هڪ آرڪيٽيڪچرل عنصر جيڪا اسپين جي الحمرا ۽ انهي سان گڏ ايران جي ڪيترن ئي شاهي مسجدن ۾ مليو آهي، جي پهرين مثالن مان هڪ آهي.[11] نماز هال جي مٿان هيٺيون گنبد اڳوڻي لوڌي خاندان جي طرز جي عڪاسي ڪن ٿا، [12] جنهن مغل دور کان اڳ لاهور تي حڪومت ڪئي هئي.[13]
لے آئوٹ
سنواريوداخلو
سنواريو
وزير خان مسجد ۾ داخل ٿيڻ تيموري طرز جي هڪ وڏي آرڪي والز ذريعي هڪ ننڍي پاسن جي مٿان آهي، جيڪو وزير خان چوڪ ڏانهن منهن ڪري ٿو. ايوان ٻن سينگاريل بالڪونين سان ڀريل آهي. ايوان جي مٿان عربي اسلامي عقيدي جو اعلان (ڪلمه طيبه) پيچيده ٽائل ورڪ ۾ لکيل آهي. ايوان جي پاسي واري تختي تي فارسي مصرعون آهن جيڪي خطاط محمد علي جي لکيل آهن، جيڪو صوفي بزرگ ميان مير جو شاگرد هو.[9] ايوان جي ساڄي پاسي پينل پڙهي ٿو:
"سڀني لاءِ جيڪي نماز ۾
قبله طرف رخ ڪن ٿا،
اهو دروازو قيامت تائين
خوشحالي سان کليل هجي."
جڏهن ته ايوان جي کاٻي پاسي پينل پڙهي ٿو:
”تاريخ! سڀ ڪجهه جيڪو
اسان هن دنيا ۾ پوکيون ٿا،
آخرت ۾ لڻينداسين.
هن زندگي ۾ سٺو بنياد رکو،
ڇو ته جنت ۾ پهچڻ لاءِ
هر ڪنهن کي زندگيءَ جي
هن دروازي مان گذرڻو پوندو."
ننڍي پاسن مان داخل ٿيڻ سان هڪ ڍڪيل آڪٽاگونل چيمبر ۾ وڃي ٿو جيڪو مسجد جي ”خطاطن جي بازار“ جي وچ ۾ واقع آهي.[14] آڪٽاگونل چيمبر ان جي وچ ۾ واقع آهي جيڪو وچ ايشيائي چارسو بازار جي تصور جو پهريون مثال آهي، يا چار طرفي بازار، جيڪو ڏکڻ ايشيا ۾ متعارف ڪرايو ويو آهي.[15] چئن طرفن مان ٻه پاسا خطاطن جي بازار جي طور تي ترتيب ڏنل آهن، جڏهن ته ٻيون ٻه سڌي لڪير ۾ مسجد جي داخل ٿيڻ واري رستي کان، مکيه نماز هال جي مرڪز ڏانهن وچڻ ٿا.[15]
مرڪزي صحن
سنواريو
رستو مسجد جي مرڪزي صحن ۾ وڃي ٿو. صحن تقريبن 160 فوٽ ڊگهو ۽ 130 فوٽ ويڪرو آهي ۽ هڪ مرڪزي سرن جي پڪي صحن جي چوڌاري اعلي محرابي گيلريون ڏيکاري ٿو، جيڪا ايران ۾ شاهي فارسي مسجدن جي هڪ خاص خصوصيت آهي.[14]
مسجد جي صحن ۾ هڪ تلاءُ آهي جيڪو وضوءَ لاءِ استعمال ٿيندو آهي، جنهن جي ڊيگهه 35 فوٽ ۽ 35 فوٽ آهي. صحن ۾ هڪ زير زمين مزار آهي جنهن ۾ 14هين صديءَ جي صوفي بزرگ سيد محمد اسحاق گزروني جو مقبرو آهي، جنهن کي ميران بادشاه جي نالي سان به سڃاتو وڃي ٿو.[16] صحن کي چئن پاسن کان 32 حجرا، يا مذهبي عالمن لاءِ ننڍيون ننڍيون درسگاهون آهن. مسجد جا چار 107 فوٽ اوچا مينار مرڪزي نماز هال جي هر ڪنڊ ۾ واقع آهن.[14]
نماز جو مکيه هال
سنواريومسجد جو نماز هال ماڳ جي الهندي حصي تي واقع آهي، ۽ تقريبن 130 فوٽ ڊگهو ۽ 42 فوٽ ويڪرو آهي.[17] ان کي پنجن حصن ۾ ورهايو ويو آهي، جيڪو اتر کان ڏکڻ طرف هلندڙ هڪ ڊگهي گلي ۾ ٺهيل آهي، جيڪو مريم زماني بيگم جي پراڻي مسجد ۾ نماز هال وانگر آهي.[14]
نماز هال جي مرڪزي حصي جي چوٽي تي 31 فوٽ ڊگهو گنبد آهي، جنهن جو قطر 23 فوٽ آهي، جيڪو چار محرابن تي رکيل آهي، جيڪو هڪ چورس پيليلين ٺاهي ٿو، هڪ فارسي تعميراتي شڪل جنهن کي چار تق جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو.[18] عبادت گاهه جي باقي حصي جي چوٽيءَ تي 21 فوٽ ڊگهو گنبد آهي، جنهن جو قطر 19 فوٽ آهي،[6] جيڪو اڳئين لوڌي خاندان جي طرز تي ٺهيل آهي.[13] اترئين ۽ ڏاکڻي ڀاڱي ۾ به ننڍڙا سيل هوندا آهن، جن ۾ سرپل سيڙهيون هونديون آهن، جيڪي ڇت جي چوٽيءَ ڏانهن وٺي وينديون آهن.[6]
.JPG)
نماز هال جي اندرين ڀتين کي به عربي ۽ فارسي ٻنهي ۾ خطاطي سان سينگاريو ويو آهي.[11] هر ڀت کي وڌيڪ ورهايو ويو آهي ۽ منفرد موزائيڪ ڊيزائن تي مشتمل آهن.[13] گنبد جي صوتي خاصيت امام جي خطبي کي مسجد جي صحن ۾ پيش ڪرڻ جي اجازت ڏين ٿيون.
تصويرون
سنواريو-
مسجد ۾ مقرنا آهن، جيڪو ڏکڻ ايشيا جي قديم ترين مقرنن مان هڪ آهي. -
مکيه نماز واري ڪمري جو هڪ منظر -
مسجد جي گنبد کي ٽائل جي ڪم سان سينگاريو ويو آهي. -
سهڻي نموني سان سينگاريل مقرنا -
مسجد ۾ لوڌي طرز جا ننڍا گنبد آهن. -
اندروني سطح جي زينت -
مسجد جو منبر نوآبادياتي دور جو آهي. -
مسجد جو منبر -
1895ع ۾ مسجد وزير خان. -
مسجد جو صحن -
آرڪ وي ذريعي مسجد جو نظارو -
صحن جي وضو ڪرڻ واري تلاءَ ۾ هڪ ننڍڙو چشمو آهي. -
برسات کان پوءِ مسجد -
مکيه نماز هال ۾ داخل ٿيڻ لاءِ ٻه ننڍا ٽاور آهن. -
مسجد جي ٻاهرئين پاسي آرائشي ٽائل پينل. -
چمڪندڙ ٽائل تي عربي خطاطي. -
چمڪندڙ ٽائل تي عربي خطاطي. -
چمڪندڙ ٽائل تي عربي خطاطي: "خدا ڪافي آهي". -
نماز جي ڪمري ۾ فريسڪو. -
نماز جي ڪمري ۾ فريسڪو -
وزير خان مسجد تي تختي -
-
مسجد، رات جو روشني سان
حوالا
سنواريو- ↑ "Conservation of the Wazir Khan Mosque Lahore: Preliminary Report on Condition and Risk Assessment". Aga Khan Development Network. 2012. Archived from the original on 27 August 2016. https://web.archive.org/web/20160827000354/http://archnet.org/system/publications/contents/6585/original/DPC3347.pdf?1384798179. Retrieved 28 March 2024. "The Wazir Khan Mosque was built in 1634-35 AD (1044-45 AH), by Hakim 'Ali ud din* a governor of Punjab in the early part of the reign of the Mughal emperor Shah Jahan."
- ↑ "Badshahi Mosque, Lahore". UNESCO World Heritage Centre. UNESCO. حاصل ڪيل 7 May 2020.
- ↑ Masson, Vadim Mikhaĭlovich (2003). History of Civilizations of Central Asia: Development in contrast : from the sixteenth to the mid-nineteenth century. UNESCO. ISBN 9789231038761.
- ↑ "Walled city of Lahore conservation". http://www.akdn.org/where-we-work/south-asia/pakistan/cultural-development/walled-city-lahore-conservation. "The Walled city of Lahore is famous for several historic monuments including the Lahore Fort – a World Heritage site, the Badshahi and Wazir Khan mosques. Close to 2,000 buildings within the Walled city display a range of architectural features that mark Lahore’s centuries-old cultural landscape. A majority of these buildings and the mohallas (local neighbourhoods) in which they are situated form a unique heritage footprint. The work consequently carried out by the Aga Khan Trust for Culture (AKTC) and the Aga Khan Historic Cities Programme (AKHCP) was initiated under a 2007 public-private partnership framework agreement with the Government of Punjab."
- ↑ Muzaffar, Zareen (8 February 2016). "The Walled City of Lahore: Protecting Heritage and History". The Diplomat. https://thediplomat.com/2016/02/the-walled-city-of-lahore-protecting-heritage-and-history/. "The Walled City of Lahore program was put into effect in partnership with the Aga Khan Trust for Culture. AKTC supports the Walled City Authority in all technical matters in terms of restoration and conservation work being carried out. Other donors include the World Bank, Royal Norwegian Government, USAID, and the German Embassy."
- ↑ 6.0 6.1 6.2 6.3 "Wazir Khan's Mosque, Lahore". UNESCO. حاصل ڪيل 4 May 2015.
- ↑ "DOCUMENTATION AND CONSERVATION OF WAZIR KHAN MOSQUE, LAHORE, PAKISTAN". Aga Khan Cultural Service Pakistan. http://cipa.icomos.org/fileadmin/template/doc/PRAGUE/129.pdf.
- ↑ W.J. Furnival. Leadless decorative tiles, faience, and mosaic. Рипол Классик. pp. 838. ISBN 9781176325630.
- ↑ 9.0 9.1 9.2 حوالي جي چڪ: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedReading Masjid Wazir Khan - ↑ electricpulp.com. "ČAHĀRṬĀQ – Encyclopaedia Iranica". www.iranicaonline.org.
- ↑ 11.0 11.1 Iftikhar Haider Malik (2006). Culture and Customs of Pakistan. Greenwood Publishing Group. p. 90. ISBN 9780313331268.
- ↑ Wheeler, Sir Robert Eric Mortimer (1953). The Cambridge History of India: The Indus civilization. Supplementary volume. CUP Archive. pp. 36. https://books.google.com/books?id=yoI8AAAAIAAJ&q=wazir+khan+decorative&pg=PA561. Retrieved 26 August 2016.
- ↑ 13.0 13.1 13.2 Haig, p.561
- ↑ 14.0 14.1 14.2 14.3 حوالي جي چڪ: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedWKM - ↑ 15.0 15.1 Salman, Muhammad. "Documentation and Conservation of Wazir Khan Mosque, Lahore Pakistan" (PDF). Aga Khan Cultural Service. Aga Khan Cultural Service. حاصل ڪيل 25 August 2016.
- ↑ "Wazir Khan Mosque". Lahore Sites. Archived from the original on 26 August 2016. https://web.archive.org/web/20160826133429/https://sites.ualberta.ca/~rnoor/mosque_wazir_khan.html. Retrieved 29 March 2024.
- ↑ "Wazir Khan Mosque". Sights of Lahore. حاصل ڪيل 26 August 2016.
- ↑ "Fundamental Concepts: Chahar Taq". www.isfahan.org.uk.