محمد خدايار خان
سيد محمد خدايار خان، جنھن کي عام طور تي خدايار خان چيو وڃي ٿو، ڪوڪند جو هڪ خان هو، جنھن 1845ع کان 1875ع تائين ڏکيائن سان حڪومت ڪئي. هو شير علي خان جو پٽ هو.[1] خدايار خان جي دور ۾ سندس خانيت خانہ جنگي ۽ بخارا جي امير جي مداخلت کان متاثر ٿي رهي هئي. تنھن کان پوءِ وچ ايشيا تي روسي حملي پھريون ڀيرو خانيت کي مجبور ڪيو تہ هو روسي سلطنت جي جاگير بڻجي وئي، ۽ 1876ع ۾ هڪ بغاوت کي دٻائڻ جي نتيجي ۾ خانيت کي ختم ڪيو ويو. 1875ع ۾، خدايار خان روس نواز موقف اختيار ڪيو، پر بغاوت دوران کيس روس جي اورينبرگ ڏانھن ڀڄي وڃڻو پيو. پاڻ اتي ئي جلاوطنيءَ ۾ وفات ڪيائين.[1]
| Sayid Muhammad Khudayar Khan | |
|---|---|
| Khan of Kokand | |
 | |
| 1845 — 1875 | |
| پيشرو | Murad Beg Khan |
| جانشين | Nasruddin Khan |
| پيءُ | Shir Ali Khan |
| جنم | 1829 Talas, Khanate of Kokand (present-day Kyrgyzstan) |
| لاڏاڻو | 1886 Herat, Emirate of Afghanistan (present-day Afghanistan) |
حڪمراني طرف اچڻ
سنواريو1845ع ۾ شير علي خان بغاوت دوران مارجي ويو. سندس پٽ مراد بيگ خان کي مختصر وقت لاءِ خان قرار ڏنو ويو، پر جلد ئي کيس معزول ڪيو ويو ۽ آخر ۾ شير علي خان جي حمايتين کيس قتل ڪيو، ڇاڪاڻ تہ هو بخارا جي امير جو ڪٺ پتلو سمجهيو پيو وڃي.[2] خانيت ۾ مکيہ سياسي شخصيت منگ باشي مسلمانقول، هڪ فوجي ڪمانڊر هو، جنھن خدايار خان، پنھنجي نياڻَي، کي ڪوڪند جو خان قرار ڏنو.[3] خدايار بغاوت دوران نمنگان ۾ هو ۽ اهڙي طرح پاڻ بچائي ويو.[4] 1840ع واري ڏهاڪي ۾ خدايار خان کي ممڪنہ طور ڪوڪند جي محلات ۾ بند ڪيو ويو هو، جڏهن تہ مسلمانقُل جي ماتحت ڪيپچڪ خانہ بدوش اشرافيہ جي خانيت ۾ سموري طاقت هئي. 1853ع ۾ ڪيپچڪن جي خلاف بغاوت ٿي، جنھن ۾ اھي مسلمانقل سميت وڏي تعداد ۾ ماريا ويا. خدايار خان پنھنجو پاڻ حڪومت ڪندو رهيو ۽ ڪيپچڪ مخالف ۽ ازبڪ نواز موقف اختيار ڪيو.[4] هن خانيت جي اترين حصن کي خاص حڪومت هيٺ رکيو ۽ مرزا احمد کي اتان جو گورنر مقرر ڪيو. 1858ع ۾ اترين صوبن بغاوت ڪئي. خدايار خان بغاوت کي دٻائڻ لاءِ پنھنجي ڀاءُ ملا بيڪ کي تاشقند موڪليو. ان ڪرڻ بدران، ملا بيڪ باغين ۾ شامل ٿي ويو، ڪوڪند کي فتح ڪيو، ۽ پاڻ کي خان قرار ڏئي ڇڏيو. هن کي عليمقول، ھڪ ڪيپچڪ ۽ طاقتور جنگجو جي حمايت حاصل هئي. خدايار کي نيٺ وڃڻو پيو.[2]
اقتدار ۾ اڀرڻ
سنواريو
1862ع ۾ محمد ملا بيگ خان کي قتل ڪيو ويو، ۽ سندس ڀائٽيو، شاھ مراد خان، خان ٿيو. تاشقند جي حڪمران، ڪنات، خدايار سان اتحاد ڪيو ۽ شاھ مراد تاشقند جو گهيرو ڪيو. ساڳئي وقت بخارا جو امير مظفر بہ ڪوڪند ڏانھن وڌيو. نتيجي ۾ ڪوڪند جو لشڪر غائب ٿي ويو، تاشقند جو محاصرو ختم ٿي ويو ۽ خدايار ڪوڪند ڏانھن هليو ويو ۽ پاڻ کي خان قرار ڏنائين.[2] ساڳئي وقت، اوش ۾، عليمقول تخت جي ممڪنہ دعويدارن کان نجات حاصل ڪئي، انھن سڀني کي تخت جو واعدو ڪري، انھن کي اوش ڏانھن وڃڻ جو اشارو ڏنائين ۽ بعد ۾ کين قتل ڪري ڇڏيائين. جولاءِ 1863ع ۾ ھن محمد سلطان خان، محمد ملا بيگ خان جي پٽ کي ڪوڪند جو خان قرار ڏنو. عليمقول پاڻ هڪ حاڪم هو، ڇو جو سلطان اٽڪل تيرهن سالن جو هو. هن خدايار جي لشڪر تي حملو ڪيو، ۽ ساڳئي وقت مظفر کي بخارا ڏانھن موٽڻو پئجي ويو تہ جيئن شھريسبز ۾ شروع ٿيندڙ بغاوت کي دٻائي سگهي. عليمقول امير سان اتفاق ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو، ھن هڪ ئي وقت ڪوڪند ۽ تاشقند تي حملا ڪيا ۽ آخرڪار انھن کي پنھنجي قبضي ۾ ڪري ويو.[2]
ڪوڪند جي حڪمراني ۽ ورثو
سنواريو1850ع واري ڏهاڪي ۾ روسي سلطنت وچ ايشيا ڏانھن وڌي، جنھن جو حتمي مقصد سڄي علائقي کي ضابطي ۾ ڪرڻ ھو. 1865ع ۾ روسي فوجن تاشقند تي قبضو ڪيو، ۽ ان جي مخالفت ڪندڙ عليمقول کي ڪارروائي دوران قتل ڪيو ويو. ڪوڪند ۾، ڪيپچڪن هدائيڪل بي کي خان قرار ڏنو، پر پندرهن ڏينھن کان پوءِ هو ڪاشغر ڏانھن ڀڄي ويو. ان کان پوءِ خدايار خان بغير ڪنھن مزاحمت جي ڪوڪند ۾ داخل ٿيو.[2] 1866ع ۾، روسي ڏکڻ طرف وڌيا، خجند تي قبضو ڪيو، ۽ اهڙيءَ طرح ڪوڪند خانيت ۽ بخارا امارت کي طبعي طور الڳ ڪري ڇڏيو.[4] 1868 ۾، خدايار باقاعدہ طور تي خانيت تي روسي سلطنت جي حڪمراني کي قبول ڪيو.[1]
1860ع واري ڏھاڪي ۾ خدايار خان جو دور انتھائي ڳرين ٽيڪس ۽ غير فعال قانوني نظام جي ڪري قابل ذڪر ھو، جيڪو ان کان بہ وڌيڪ خراب ھو، جيڪو سندس اڳين حڪمرانن ڪيو ھو. 1870ع ۾ هڪ سازش دريافت ٿي، جنھن ۾ خدايار خان جي مخالفن کيس بخارا ۾ جلاوطني جي زندگي گذاريندڙ ماليا خان جي پٽ سيد خان کي بدلائڻ جي ڪوشش ڪئي. جڏھن ان سازش جي خبر پئجي وئي تہ بخارا جي امير سيد خان ان سازش جي حمايت ۾ الزام کان بچڻ لاءِ خدايار خان کي سازش ڪندڙن ۽ انھن جي مدد ڪندڙن جا نالا موڪليا ۽ کين قتل ڪرايو. جنھن جي نتيجي ۾ وڏي تعداد ۾ ڦاھيون ڏنيون ويون.[2] 1875ع ۾ هڪ بغاوت خدايار خان کي خانيت مان ڀڄڻ تي مجبور ڪيو.[1]
خدايار خان جو ٺھيل محل ڪوڪند جي تاريخي ماڳن مان ھڪ آھي.
حوالا
سنواريو- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 "Худояр" (ٻولي ۾ Russian). Soviet Historic Encyclopedia. حاصل ڪيل 22 February 2015. حوالي جي چڪ: Invalid
<ref>tag; name "she" defined multiple times with different content - ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 Dubovitskii, Victor; Bababekov, Khaydarbek (2011). S. Frederick Starr. ed. The Rise and Fall of the Kokand Khanate. Ferghana Valley: The Heart of Central Asia. Routledge. pp. 29–68. ISBN 9781317470663. https://books.google.com/books?id=otHfBQAAQBAJ&q=khudayar+khan+kokand&pg=PA37. حوالي جي چڪ: Invalid
<ref>tag; name "starr" defined multiple times with different content - ↑ "Сеид Магомет Худояр-Хан Коканский" (Russian ۾). Niva. 1873. Archived from the original on 19 February 2007. https://web.archive.org/web/20070219062706/http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t81.html. Retrieved 18 November 2022.
- ↑ 4.0 4.1 4.2 Леонов, Н. (1951) (Russian ۾). Впервые в Алай. Путешествие А.П.Федченко в 1871 году. Moscow: Государственное Издательство Детской Литературы. http://alai.bibrka-city.in.ua/?page=40. حوالي جي چڪ: Invalid
<ref>tag; name "leonov" defined multiple times with different content
çÂǢųßŷمستخدم:Nashwan