قابل خاني گبول
گبول قبيلي سان تعلق رکندڙ هي خاندان ڊيره غازي خان ضلعي جي موضع ٺٽي گبول (هيٺين چوٽي) مان لڙائي ڪري آيو هو. ڪي راجن پور ويا، ڪي سنڌو پار ڪري سيت پور جي علائقي ۾ آيا.
مختصر خانداني پس منظر
روايت آهي ته ڪوچ ٺٽي گبولان ڇڏڻ کان پوءِ موجوده راجن پور ضلعي ۾ هيرڻ وٽ به رهائش اختيار ڪئي ۽ 1950ع تائين فاضل پور (شايد ريلوي اسٽيشن جي ڀرسان سادات جي قبضي ۾ آباد) سندس زمينن جو رڪارڊ موجود هو. اتان کان ”موضوع گبول“ سنڌوءَ جي اڀرندي ڪناري تي ”بٽ بوسن“ جي ڀر ۾ آباد ٿيو. جيڪو اڃا رڪارڊ تي آهي پر درياهه ۾ ٻوڏ اچي وئي آهي.نهر خاندان جڏهن سيت پور تي راڄ ڪيو ته ڪي خاندان موضع گبول کان سيت پور ڏانهن لڏي ويا. اتي هن قلعي گبول جو بنياد رکيو ۽ اٽڪل 200 سال اتي رهيو .بٽ نبي شاهه پنهنجو علائقو ”چوڪي گبول“ جي نالي سان آباد ڪيو.
پنجاب ۾ گبولن جي قلعي جو ذڪر ملي ٿو، جڏهن ته لالا حُڪم چند لکي ٿو ته سيت پور تي گوپانگ بلوچ قبيلي جو راڄ به قائم هو، پر وڌيڪ ڄاڻ نه هجڻ سبب سندن حڪمرانن جو ذڪر نٿو ڪري سگهجي. اها ڳالهه به قابل غور آهي ته بلوچن جي شاعريءَ ۾ نهر قبيلي جو ذڪر ملي ٿو، جنهن جي حوالي سان مير گل خان نصير لکي ٿو ته بلوچن سان وڙهندڙ غير بلوچ قبيلن ۾ نهر قابل ذڪر آهن. اهو خاندان جان محمد خان جي پٽ قابيل خان گبول جي نسبت ”قابل خاني“ گبول جي نالي سان مشهور ٿيو.گبول قبيلي مان قابيل خان پنهنجي وقت جو سڀ کان وڏو زميندار هو. ان جو هڪ سبب اهو به آهي ته سندس ڏهن پٽن مان ڇهه مختلف عهدن تي نمبر آهن. ٻين پاڙيسري قبيلن ۾ شايد ئي اهڙي مثال موجود هجي.
جاگيردار قابيل خان گبول بابت تفصيل
ٻي معلومات پسران قابل خان گبول, جاگیرات ...
| پسران قابل خان گبول | جاگيردار |
|---|---|
| اللہ بخش خان گبول نمبردار، محمد بخش خان گبول، خدا بخش خان گبول | پوزيشن بیٽ نبي شاھ(چاہ منگلے والا، چاہ گوکل والا) |
| قادر بخش خان گبول نمبردار، نبي بخش خان گبول، حسن بخش خان گبول | پوزيشن بیٽ نبیي شاھ (چاہ پتیانوالا، چاہ بڈھن والا) |
| غوث بخش خان گبول، الٰہی بخش خان گبول، غلام محمد خان گبول | پوزيشن گھلوان (حسن والا) |
| ڪریمون خان گبول نمبر دار | پوزيشن گھلوان (چاہ کارچ والا) |
بند ڪيو
خان محمد خان جو اولاد ”دڪر گبول“ جي نالي سان مشهور ٿيو. ڀڳت والا، موضع بيٽ ملان واري سندس اباڻي ماڳ آهي. فتح خان گبول جو اولاد ”جنگي گبول“ چاه جليوالا، موضع گهلوان ۾ اچي آباد ٿيو. ان کان سواءِ بستي گبول بهاري ولي جي نالي سان مشهور آهي ۽ چناب نديءَ جي اولهه ڪناري تي بستي فريد آباد به جنگي گبول آباد آهن. گنمن خان گبول ٺل حمزه ۾ چناب نديءَ جي ڪناري تي آباد ٿيو. جتي هن وقت گبول وڏي تعداد ۾ آباد آهن پر گنهگار خان جي اولاد جي سڃاڻپ نه ٿي سگهي آهي. ان وقت گبول قبيلي جا ڪجهه خاندان اڳي ئي علي پور ۾ آباد هئا. خاص ڪري اهي خاندان جيڪي غالباً مير چاڪر خان سان ست ڳڙهه ويا هئا ۽ پيدل واپس علي پور آيا هئا.انهن ۾ موجوده ميرالي گبول (مير خان گبول جو اولاد، حسن والا)، ميهن والا جو گبول ۽ بستي خان محمد والا جو گبول شامل آهن.
قابيل خان گبول جي بزرگن جو بيان آهي ته هو جڏهن ڊيره غازي خان ضلعي جي حدن ۾ اچي آباد ٿيا ته جبل بلوچ قبيلن سان جنگيون ٿيون. جنهن کي مقامي طور ”مريجوانا“ چيو ويندو هو. حملي آورن جو تعلق گهڻو ڪري بگٽي، مري قبيلن سان هو، جن ”واهر“ يا لشڪر جي صورت ۾ حملو ڪيو. انهيءَ ڀاڄ ۾ ماڻهو ٽڙي پکڙي ويندا. مقامي ٻوليءَ ۾ هن حملي کي ”ڀاڳي“ به چوندا هئا. جتان گبول ميداني علائقن ۾ آباد هو، تنهن ڪري بگٽي قبيلا حملو ڪري جبلن ڏانهن هليا ويندا هئا، ۽ اڪثر پنهنجا چوپايو مال به پاڻ سان کڻي ويندا هئا.
سر زمين بلوچستان“ ۾ صفحي 156، 159 تي. W. Hughes لکي ٿو ته گورشاني ڊيرا غازي خان جي سرحد تي هڪ بدنام ڌاڙيل ۽ لٽير ثابت ٿيو، خاص ڪري قبيلي جي لاشاري شاخ بگٽي، مري ۽ کيتران سان مسلسل وڙهندي رهي. معلوم ٿئي ٿو ته گبول هن لاشاري شاخ جي يارهن شاخن مان هڪ هو. جڏهن ته سندن ڪل جنگي قوت 420 رڪارڊ ڪئي وئي آهي.
الاهي بخش خان گبول ۽ وحيد بخش خان گبول پڻ ٻڌايو ته سندن اباڻي زمينون ڊيرا غازي خان ۾ هيون. بعد ۾ پٽيوالن به ساڻس رابطو ڪيو. پر سندس بيان موجب ان وقت قبيل خان جا ٻار 150 کان وڌيڪ گهرن تي مشتمل هئا. جيتوڻيڪ اهي علائقا هر چند رنڊڪ سان مليا، ڪو به فائدو نه ٿيندو. ڇاڪاڻ ته آبادگارن جو تعداد تمام گهڻو هو ۽ هاڻوڪي علائقي ۾ به انهن وٽ پنهنجون زرعي زمينون هيون. هتي مان هڪ ٻي اهم روايت جو حوالو ڏيڻ چاهيان ٿو، جيڪا تاريخي لحاظ کان تمام اهم آهي، جنهن مان اهو به واضح ٿئي ٿو ته موجوده گبول قبيلو يقيناً گبول قبيلي مان آهي، جيڪو مير چاڪر خان سان گڏ بلوچن ۽ سکن سان وڙهندڙ ان ڏاهپ جو حصو هو. قاعدو.نتيجي ۾ وڏو علائقو پکڙجي ويو، تان جو ڪي گبول بلوچ هن لشڪر مان علي پور واپس موٽي آيا. ان سلسلي ۾ مهرن وارو، خان محمد والا جي گبول جو ذڪر ڪرڻ ضروري آهي، جيڪو لاهور جي ويجهو ست ڳڙهه کان علي پور موٽيو هو. منشي خان گبول متمڪن ميهانوالا جي روايت موجب اڄ به هڪ ماڳ ميهان سڏجي ٿو.
معلوم ناهي ته قابيل خان جي ابن ڏاڏن جو تعداد ڪيترو هو. پر سندس وڏو فرزند الله بخش خان گبول جيڪو پنهنجي علائقي جو زميندار ۽ بااثر شخص هو، تنهن کي ”بيٽ نبي شاهه“ جو درجو حاصل هو. جيڪو بعد ۾ سندس پٽ خان محمد خان گبول ڏانهن منتقل ڪيو ويو. ان وقت نمبرنگ جي پوزيشن کي اهي ئي اختيار حاصل هئا، جيڪي اڄ جي قبائلي علائقي جي پوليٽيڪل ايجنٽ کي آهن. خان محمد خان گبول کان پوءِ اهو نمبر سردار غلام فريد خان گبول پٽ قادر بخش خان گبول ڏانهن منتقل ڪيو ويو. هن جي دور ۾ برصغير هندستان تي انگريزن جو قبضو هو. نه رڳو قابيل خان جو پر سڄي علائقي ۾ سردار غلام فريد خان گبول جو اولاد آهي.سندس باري ۾ مشهور واقعو آهي ته هڪ انگريز آفيسر سڄي علائقي جي ڳڻپ ڪندڙن جي عدالت قائم ڪندو هو ۽ ان جي نتيجي ۾ علائقي جي شمار ڪندڙن کان پنهنجي ماڻهن جا مسئلا معلوم ڪندو هو. ان ڌارين جي تقرير جو انداز ڪڏهن ڪڏهن آمراڻو ۽ حتي بي عزتي وارو هوندو. پر سندس سامهون ڪو به نمبر نه هوندو. هڪ دفعي غلام فريد خان گبول سان ڳالهه ٻولهه ۾ ساڳئي انگريز آفيسر بي حيائي ڏيکاري. بغير ڪنهن روڪ جي، هن پنهنجو جوتا لاهي ان انگريز کي پنهنجي مستقبل جي حڪمت عملي سمجهي. اهو واقعو اڄ به مشهور آهي.
نمبردار ٿيڻ ان کان پوءِ سندس پٽ سردار قادر بخش خان گبول، ان کان پوءِ سندس پٽن سردار حضرت بخش خان ۽ غلام فريد خان گبول تخت نشين ٿيا. هن علائقي مان حضرت بخش خان گبول ضلعي ڪائونسل جا ميمبر پڻ چونڊجي آيا آهن. غلام فريد خان گبول ”بيٽ نبي شاهه“ ۽ ناظم يونين ڪائونسل ”بيٽ ملانوالي“ جو عهدو به سنڀاليو. هوءَ پنهنجي علائقي جي تمام پياري ۽ ايماندار شخص هئي. خود اراديت سان گڏ، خير سگالي جي نشاني اها هئي ته هو ڪڏهن به ووٽ وٺڻ لاءِ اليڪشن ۾ نه ويا ۽ هر ڀيري بنا مقابلي چونڊيا ويا.سندس بيحد فضيلت دشمنن لاءِ چيلنج بڻجي چڪي هئي. آخرڪار هڪ قاتلاڻي حملي ۾ شهيد ٿي ويو. هن وقت سندس ڀائٽيو قادر فريد خان گبول ولد حضرت بخش خان گبول يونين ڪائونسل جو ناظم آهي. هن مسلسل ٻيو ڀيرو سيٽ کٽي آهي. سندن علائقي لاءِ وسيع ترقياتي ڪم سندن ڪاميابيءَ جو راز آهي.
الاهي بخش خان گبول، پنهنجي علائقي جي هڪ اهم ۽ بااثر شخصيت، غلام محمد خان گبول جو پٽ ۽ قابيل خان گبول جو پوٽو هو. هو هڪ ترقي پسند ۽ منصف مزاج انسان هو، جنهن ڪري گبول خاني گبول کان علاوه مختلف شهرن ۽ ڳوٺن جا ماڻهو به وٽس مفيد مشورن ۽ هر قسم جا فيصلا ڪرڻ لاءِ اچن ها ته پوليس وٽ نه پهچي ها. هو گهر جا سمورا مسئلا حل ڪندو هو. جڏهن غلام محمد خان گبول مثنوي مولانا روم جو درس ڏيندو هو ته ماڻهو وڏي تعداد ۾ گڏ ٿيندا هئا. سندس شاگردن ۾ جنات به شامل هئا. سندس خاندان ديني ۽ دنيوي علمن جي لحاظ کان تمام گهڻو خوش نصيب رهيو آهي. غلام محمد خان گبول ٻه شاديون ڪيون جن مان ٽي پٽ پيدا ٿيا:
1. الاهي بخش خان گبول 2. رحيم بخش خان گبول 3. وحيد بخش خان گبول
الاهي بخش خان ۽ رحيم بخش خان جي ماءُ جو تعلق جنگي سان هو، جڏهن ته وحيد بخش خان گبول جي ماءُ جو تعلق علي خان گبول جي خاندان سان هو. رحيم بخش خان گبول وڏو عالم هو. هن پنهنجي والد جي لکيل فارسي البم جو اردو ۾ ترجمو پڻ ڪيو. وحيد بخش خان گبول پنهنجي وقت جو اهڙو معزز شخص ٿي گذريو آهي، جو جڏهن خواجه عبدالڪريم ڪوٽ مٺن علي پور ويو ته ساڻس گڏ رهيو. اکين ڏٺن شاهدن جو چوڻ آهي ته خواجه صاحب هميشه ساڻن برابر جو سلوڪ ڪيو. بزرگن جو دليل هي آهي ته وحيد بخش خان جو والد صاحب درحقيقت خواجه فخر جهان جو شاگرد ۽ خواجه غلام فريد جو ويجهو ڀاءُ ۽ دوست هو. خواجه عبدالڪريم غلام محمد خان گبول وٽان مثنوي شريف به پڙهيو.پيءُ جي حيثيت جي ڪري سندس تمام گهڻي عزت ٿيندي هئي. الاهي بخش خان چوپايو مال پاليو. کين چار پٽ هئا:
1. غلام سرور خان گبول 2. غلام نبي خان گبول 3. غلام اڪبر خان گبول 4. غلام فريد خان گبول
چئن ڀائرن مان فقط غلام نبي خان گبول کي تعليم سان دلچسپي هئي. غلام سرور خان جو شوق زراعت هو ۽ کيس طب جي علم پنهنجي ڏاڏي غلام محمد خان گبول ۽ چاچي وحيد بخش خان گبول کان ورثي ۾ ملي.
غلام نبي خان علي پور هاءِ اسڪول مان مئٽرڪ تائين تعليم حاصل ڪئي. پاڪستان ٺهڻ ۾ گهڻو وقت نه لڳو هوندو. علي پور تعلقي ۾ سيڪنڊري تائين ڪو به ادارو نه هو. تنهن ڪري هن ايمرسن ڪاليج ملتان مان F.Sc ڪئي. ايس. سي ۾ داخل ٿيو. پوءِ کيس يونين ڪائونسلن جو سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو. آخر سٺ سالن جي عمر ۾ رٽائر ڪيائين ۽ مرڻ گهڙيءَ تائين زراعت ۽ زمينداري سان سلهاڙيل رهيو.
غلام اڪبر خان گبول مڊل اسڪول تائين تعليم حاصل ڪئي پر سندس رجحان شاعريءَ ڏانهن وڌيڪ هو. هن جو شمار مظفر ڳڙهه ضلعي جي وڏن شاعرن ۾ ٿيندو هو. پر اکين جي ڪمزوريءَ سبب ننڍي هوندي کان ئي شاعري ڪرڻ ڇڏي ڏنائين. ريڊيو ملتان جو ڪو وفد به ساڻس ملڻ ايندو هو ته ڪڏهن ٻاهر ڪئمپ ۾ ايندو هو ته ڪڏهن انڪار ڪندو هو ته منهنجي نظر ڪمزور آهي. ذاتي ۽ فني لحاظ کان، سندس خود قرباني بي مثال هئي. سندن پارٽيءَ ۾ سندس تقرير ٻڌي جيڪو ماڻهو اُٿيو سو خوش قسمت سمجهيو ويندو هو. غلام فريد خان گبول جيئرو ۽ تندرست آهي ۽ زراعت سان لاڳاپيل آهي.
گبول قبيلو موضع غلوان II ۾ وڏي آبادي آهي، جنهن ڪري کين مقامي سياست ۾ شروع کان ئي اهميت ڏني وئي آهي. پاڪستان ٺهڻ کان اڳ ۽ پوءِ به موضع گهلوان جو شمار گبول برادري وٽ رهيو.
قابيل خان گبول جو پٽ ڪريم خان گبول پنهنجي علائقي جو زميندار هو. سندس بهادري ۽ طاقت جا مثال اڄ به ملن ٿا. غالباً 1850ع ڌاري جڏهن هن علائقي ۾ هندو به اچي آباد ٿيا هئا، تڏهن هڪ هندو عورت جي طاقت جون ڳالهيون گهڻيون ٿينديون هيون، پر هن فقط ڪريم خان جو نالو ٻڌو هو. ڪڏهن به ڏسڻ جو اتفاق نه ٿيو. بزرگ چون ٿا ته هڪ دفعي هڪ هندو عورت ڪريم خان گبول وٽ ڪڻڪ وڪڻڻ آئي. ڪريم خان ڪجهه ڪڻڪ هٿ ۾ کڻي ايترو ته دٻايو ته اناج مان ڪجهه اٽو نڪري آيو.وڏي عجب سان ڪڻڪ ڏانهن ڏسندي، هن هڪدم سواليه انداز ۾ چيو، ”تون گبول جو ڪريم آهين؟ اهڙيءَ طرح ”ڪنجن“ کي کوهه تي اڪيلو رکڻ ۽ سرڪاري ٻڪري کي اڪيلو ڇڏڻ جا واقعا عام آهن.
ڪريم خان گبول کان پوءِ الله واسع خان گبول، پوءِ سندس پٽ فاضل خان گبول پهرين نمبر تي رهيو. فاضل خان گبول جيئن ته سادي طبيعت وارو ۽ درويش هو، تنهن ڪري سندس دوستن جو حلقو ايترو وسيع نه هو. ان ڪري هن نمبرنگ آفيس کي چڱيءَ ريت هلائڻ لاءِ عملي اختيار الاهي بخش خان گبول کي سونپيو، جيڪو پنهنجي وقت جي ”وڏي نند“ شخصيت هو. درحقيقت موضع ڳلوان جو تعلق فاضل خان گبول جي خاندان سان هو. پر هڪ باشعور، بااثر ۽ بااخلاق شخصيت جي مالڪ هئڻ ڪري، نمبرنگ جو دفتر بخش خان وٽ رهيو.سندس اثر سر پنجند جي گبول برادريءَ ۾ به محسوس ٿيو. ڪنهن به فيصلي ۾، انهن جي راء کي حتمي سمجهيو ويندو. فاضل خان گبول کان پوءِ سندس پٽ خادم حسين خان گبول به نمبر ون رهيو. بزرگ روايت ڪن ٿا ته ڪريم خان کي سندس جهيڙيندڙ طبيعت سبب سندس وارثن مان هڪ غير آباد ۽ جنگل وارو حصو ڏنو ويو هو. ڪريم خان گبول جي اولاد کي به نمبردار جي لقب سان سڃاتو وڃي ٿو. مير خان گبول جي اولاد مان سردار رسول بخش خان گبول هڪ اهڙو شخص ٿي اڀريو، جيڪو وري ڪڏهن به نه ملندو.سندس وفات کان پوءِ محمد اجمل خان گبول گبول برادري جي حڪومت سنڀالي. هو الاهي بخش خان گبول جو پوٽو هو. سردار رسول بخش خان پنهنجي مشن کي جاري رکڻ جي عزم جي حوالي سان پنهنجي دوستن ۽ خاص ڪري نوجوانن کي پراڻي ۽ مخلص قوم تي ترجيح ڏني. هو پنهنجي وس جي پوري علائقي جي خدمت ڪندو رهيو. بلاشڪ سندس جوش ۽ جذبو پٿر جهڙو هو. پر هن جو چوڻ آهي ته تعليم يافته ۽ خاص ڪري نوجوان گبول برادري لاءِ سٺو ڪم ڪرڻ چاهين ٿا. هن جو خواب هو ته علي پور تحصيل جي سموري گبول برادري کي هڪ پليٽ فارم تي آڻي هڪ ”وفاق“ ٺاهي وڃي جيڪا شعور، خلوص ۽ سچي معنيٰ ۾ ڪميونٽي جي خدمت ڪري.سندس شخصيت جي پهلوئن کي ڍڪڻ کان سواءِ، سندس وفات کان پوءِ سندس قد جو ڪو اڳواڻ ملڻ ناممڪن آهي. هن جو سنڌ جي گبولن سان به واسطو رهيو. هو ”پگوا“ جو باني ميمبر هو ۽ سندس منشور پڻ هن ئي مرتب ڪيو هو. پگوا جي تنظيمي ڍانچي لاءِ سندس خدمتون ناقابل فراموش آهن. آگسٽ 2001ع ۾ پرويز مشرف مڪاني حڪومتن جو نئون نظام متعارف ڪرايو، ساڳئي سال محمد مظهر خان گبول يونين ڪائونسل جو نائب ناظم چونڊيو ويو. ان کان پوءِ وري 2005ع ۾ مڪاني ادارن جون چونڊون ٿيون پر ان جي باوجود مظهر خان گبول نائب ناظم يونين ڪائونسل غلو لاءِ وڙهندو رهيو. هو سردار رسول بخش خان گبول جو ننڍو ڀاءُ آهي. هن وقت هو علائقائي سياست ۾ اهم ڪردار ادا ڪري رهيو آهي.
”سر زمين بلوچستان“ ۾ صفحي 156، 159 تي. W. Hughes لکي ٿو ته گورشاني ڊيرا غازي خان جي سرحد تي هڪ بدنام ڌاڙيل ۽ لٽير ثابت ٿيو، خاص ڪري قبيلي جي لاشاري شاخ بگٽي، مري ۽ کيتران سان مسلسل وڙهندي رهي. معلوم ٿئي ٿو ته گبول هن لاشاري شاخ جي يارهن شاخن مان هڪ هو. جڏهن ته سندن ڪل جنگي قوت 420 رڪارڊ ڪئي وئي آهي.