فلسفي جي تاريخ

فلسفي جي تاريخ فلسفي جي فڪر جي ترقيءَ جو منظم مطالعو آهي. اهو فلسفي تي ڌيان ڏئي ٿو منطقي تحقيق جي طور تي دليلن جي بنياد تي، پر ڪجهه نظرياتي افسانا، مذهبي روايتون ۽ محاورا پڻ شامل آهن.

مٿي کان کاٻي کان هيٺ ساڄي تائين: سقراط، ايمانوئل ڪانٽ، ابن سينا، سدھارٿا گوتم، ادي شنڪارا ۽ ڪنفيوشس

مغربي فلسفي جي شروعات قديم يونان ۾ ڪائنات جي بنيادي نوعيت جي تحقيق سان ٿي. ان کان پوءِ فلسفي جي ترقيءَ ۾ ڪيترن ئي موضوعن کي شامل ڪيو ويو، جنهن ۾ حقيقت ۽ ذهن جي فطرت، ماڻهن کي ڪيئن عمل ڪرڻ گهرجي، ۽ ڪيئن علم تائين پهچڻ گهرجي. هيٺين وچين دور ۾ نظريي تي وڌيڪ ڌيان ڏنو ويو. ريناسنس جي دور ۾ قديم يوناني فلسفي ۽ انسانيت جي اڀار ۾ نئين دلچسپي نظر آئي. جديد دور ۾ فلسفي ۽ سائنسي علم ڪيئن پيدا ٿئي ٿو، ان تي وڌيڪ ڌيان ڏيڻ جي خصوصيت هئي. ان جا نوان خيال روشن خيال دور ۾ روايتي اختيارين کي چيلينج ڪرڻ لاءِ استعمال ڪيا ويا. 19 هين ۽ 20 صدي عيسويء ۾ اثر انداز ٿيندڙ ترقيات جرمن مثاليت، عمليت پسندي، مثبتيت، رسمي منطق، لساني تجزيه، رجحانات، وجوديت، ۽ پوسٽ ماڊرنزم هئا.

عربي۔فارسي فلسفو قديم يوناني فلسفين کان گهڻو متاثر هو. اسلامي سونهري دور ۾ ان جو عروج وارو دور هو. ان جو هڪ موضوع سچ تائين پهچڻ جا ٻه مطابقت رکندڙ طريقا، جيئن دليل ۽ وحي جي وچ ۾ لاڳاپو هو. ابن سينا هڪ جامع فلسفياتي نظام ٺاهي جنهن اسلامي عقيدي ۽ يوناني فلسفي کي گڏ ڪيو. اسلامي سونهري دور کان پوءِ، فلسفي جي تحقيق جو اثر زوال پذير ٿيو، جو جزوي طور الغزالي جي فلسفي تي تنقيد جي ڪري. 17 صدي عيسويءَ ۾، ملا صدرا تصوف جي بنياد تي هڪ مابعد الطبعياتي نظام تيار ڪيو. اسلامي جديديت 19هين ۽ 20ھین صديءَ ۾ اڀري آئي، جيئن روايتي اسلامي نظرين کي جديديت سان ملائڻ جي ڪوشش کی وئی.

هندستاني فلسفو حقيقت جي فطرت، علم تائين پهچڻ جي طريقن ۽ روشنيءَ تائين پهچڻ جي روحاني سوال ۾ گڏيل دلچسپيءَ سان منسوب آهي. ان جون پاڙون مذهبي صحيفا آهن جن کي ويد سڏيو ويندو آهي. بعد ۾ هندستاني فلسفو اڪثر ڪري آرٿوڊوڪس اسڪولن ۾ ورهايل آهي، جيڪي ويد جي تعليمات سان ويجهي سان لاڳاپيل آهن، ۽ هيٽروڊڪس اسڪولن جهڙوڪ ٻڌمت ۽ جينزم. انهن تي ٻڌل بااثر اسڪول هئا ادويت ويدانت ۽ نيويا-نيايا جا هندو اسڪول ۽ انهي سان گڏ مدهماڪا ۽ يوگاڪرا جا ٻڌ ڌرم اسڪول. جديد دور ۾، هندستاني ۽ مغربي سوچ جي وچ ۾ تبادلي مختلف هندستاني فيلسوفن کي جامع نظام ٺاهڻ جي هدايت ڪئي. انهن جو مقصد مختلف فلسفي ۽ مذهبي اسڪولن کي متحد ۽ همٿائڻ هو.

چيني فلسفي ۾ مرڪزي موضوع صحيح سماجي اخلاق، حڪومت، ۽ خود پوکي هئا. شروعاتي چيني فلسفي ۾، ڪنفيوشسزم اخلاقي فضيلت جي ڳولا ڪئي ۽ ڪيئن اهي سماج ۾ هم آهنگي جي رهنمائي ڪن ٿا جڏهن ته دائوزم انسان ۽ فطرت جي وچ ۾ تعلق تي ڌيان ڏنو. بعد ۾ پيش رفتن ۾ ٻڌمت جي تعليمات جو تعارف ۽ تبديلي ۽ زوانزوئي ۽ نيو ڪنفيوشين ازم جي اسڪولن جو ظهور شامل آهي. چيني فلسفو ۾ جديد دور مغربي فلسفي سان خاص طور تي مارڪسزم سان مقابلو ڪري رهيو هو. فلسفي جي تاريخ ۾ ٻيون اثرائتيون روايتون جاپاني فلسفو، لاطيني آمريڪي فلسفو ۽ افريقي فلسفو ھيون.

تعریف

فلسفي جي تاريخ سان ويجهڙائپ جو تعلق فلسفي جي تاريخ نگاري آهي. فلسفه جي تاريخ نگاري جانچي ٿي ته فلسفي جا مورخ ڪهڙا طريقا استعمال ڪن ٿا. اهو پڻ دلچسپي آهي ته هن فيلڊ ۾ غالب راء ڪيئن تبديل ٿي. فلسفي جي تاريخ جي مطالعي لاءِ مختلف طريقا ۽ طريقا استعمال ڪيا وڃن ٿا. ڪي مورخ خاص طور تي فلسفي جي نظرين ۾ دلچسپي رکن ٿا ۽ ان حقيقت ۾ گهٽ آهن ته اهي ماضيءَ ۾ ٺاهيا ويا هئا. اهي ان ڳالهه تي ڌيان نه ڏيندا آهن ته وقت جي ذريعي مختلف پوزيشن ڪيئن ترقي ڪئي پر انهن دعويٰ تي ڇا ڪيو ۽ اهي اڃا تائين ڪيئن دلچسپي رکن ٿا. فلسفي جي تاريخ کي هڪ ارتقا جي طور تي ڏسڻ لاءِ هڪ مختلف طريقو آهي. اهو طريقو ان مفروضي تي مبني آهي ته هڪ دور کان ٻئي دور تائين واضح ترقي آهي. هن عمل ۾، اڳين نظريات کي وڌيڪ ترقي يافته بعد جي نظرين سان تبديل ڪيو ويو آهي. ٻيا مورخ ماضي جي فلسفي جي نظرين کي پنهنجي وقت جي پيداوار سمجھڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. سندن دلچسپي ان ڳالهه ۾ آهي ته ماضيءَ جي فلسفين ڪهڙن عهدن کي قبول ڪيو ۽ انهن ائين ڇو ڪيو. انهن پوزيشن جي لاڳاپي اڄ تائين انهن جو ڌيان نه آهي. اهي ٻين شين سان گڏ پڙهن ٿا ته ڪيئن تاريخي حوالن ۽ فلسفي جي سوانح عمري سندن فلسفياڻي نقطه نظر کي شڪل ڏني.

هڪ ٻيو اهم طريقو خاصيت دورن ۾ ورهائڻ جي استعمال آهي. اهو فلسفي جي تاريخ کي مختلف دورن ۾ ورهائڻ تي مشتمل آهي. هر دور ان تاريخي دور ۾ موجود هڪ يا ڪيترن فلسفياڻي رجحانن سان ملندڙ جلندڙ آهي. روايتي طور تي، فلسفي جي تاريخ جو علاج اڪثر ڪري مغربي فلسفي تي ڌيان ڏئي ٿو. پر وسيع معنيٰ ۾، ان ۾ ڪيتريون ئي غير مغربي روايتون شامل آهن جهڙوڪ عربي۔فارسي فلسفو، هندستاني فلسفو ۽ چيني فلسفو.

عام طور تي فلسفي جي تاريخ کي ٽن حصن ۾ ورهايو وڃي ٿو. جنهن ۾ هندستاني فلسفو، يوناني فلسفو ۽ مسلم فلسفو اچي وڃن ٿا. فلسفي جي تاريخ کي ٽن حصن ۾ ورهائڻ جو سبب انهن ٽنهي فلسفن جا جدا جدا نموني سان اڳتي وڌڻ رهيو آهي.

مغربي فلسفو

مغربي فلسفو مغربي دنيا جي جاگرافيائي خطي ۽ ثقافتي ورثي سان لاڳاپيل فلسفي کي ڍڪي ٿو. اهو قديم يونان ۾ شروع ٿيو ۽ پوء رومن سلطنت ڏانهن منتقل ڪيو ويو. اهو بعد ۾ مغربي يورپ ۽ آخرڪار اتر آمريڪا، لاطيني آمريڪا ۽ آسٽريليا سميت ٻين ڪيترن ئي علائقن تائين پکڙجي ويو. اهو 2.5 ملين سالن کان مٿي آهي، 6ھین صدي قبل مسيح ۾ شروع ٿي ۽ اڄ ڏينهن تائين جاري آهي.

مغربي فلسفي جا چار دؤر آهن، جنهن ۾ قديم يوناني فلسفي جو دور، جديد فلسفي جو دؤر ۽ جديديت کان پوءِ جو دور شامل آھن.

قديم يوناني دور

مغربي فلسفو 6ھین صدي قبل مسيح ۾ قديم يونان ۾ پيدا ٿيو. اهو دور 529 عيسوي ۾ ڪنوينشن ذريعي ختم ٿي ويو جڏهن افلاطون اڪيڊمي ۽ ايٿنس ۾ ٻين فلسفي جي اسڪولن کي مجبور ڪيو ويو ته انهن جي غير عيسائي عقيدن کي روڪڻ لاء بند ڪيو وڃي.

یوناني دؤر کي وري ٻن حصن ۾ ورهايو ويو آهي. سقراط کان آڳاٽو (Pre Socrates) ۽ سقراط کان پوءِ (Post Socrates) جو دؤر.

اڳوڻو دور

قديم يوناني فلسفي جو پهريون دور قبل از سقراط فلسفو (Presocratic philosophy) سڏجي ٿو ۽ چوٿين صدي قبل مسيح جي وچ تائين هليو. قبل از سقراط فلسفي جو مطالعو اڪثر ڏکيو هوندو آهي ڇاڪاڻ ته ڪيتريون ئي نصوص رڳو ٽڪرن ۾ بچي ويون آهن ۽ اڪثر ڪري اڻ سڌي طرح ٻين متنن ۾ مليل حوالن جي بنياد تي مطالعو ڪرڻو پوندو آهي. قبل از سقراط فلسفي جي هڪ اهم جدت ان جي ڪوشش هئي ته ڪائنات جي عقلي وضاحت مهيا ڪري. اهو عام طور تي رائج يوناني مذھب جي ابتڙ هو، جنهن ۾ نظرياتي تشريحون ڏنيون ويون، جهڙوڪ يورينس ۽ گيا جو افسانو، مختلف ديوتائن ۽ ديوین جي ڪردار تي زور ڏيڻ لاءِ جن جي پوڄا ڪئي ويندي رهندي جيتوڻيڪ يوناني فلسفو صدين تائين ترقي ڪئي. قبل از سقراط فلسفي يوناني نظريي کي رد ڪرڻ وارا سڀ کان پھريان ٿي ويا ءِ ان جي جاءِ تي تجرباتي نظريا مهيا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته دنيا ڪيئن وجود ۾ آئي ۽ ڇو اھو ڪم ڪري ٿي. ٿيلس (624-545 ق.م)، جنهن کي عام طور تي پهريون فلسفي طور ڏٺو وڃي ٿو، برهمانڊ کي پهرين اصول جي لحاظ سان بيان ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، يا آرڪي، جيڪو سڀني شين جو بنيادي ذريعو هو ۽ تجويز ڪيو ته پاڻي هي آرچ هو. اناگزیمیندر (610-545 ق.م) هڪ وڌيڪ تجريدي وضاحت ڏني، اهو دليل ڏنو ته دنيا جي تخليق جو ذميوار دائمي مادو انساني تصور جي دنيا کان ٻاهر آهي. هن پنهنجي آرڪي کي ايپيرون سڏيو، جنهن جي معنيٰ آهي ”بيحد“. ھیراڪلائيتس (540-480 ق.م) هڪ دنيا ڏٺي جتي هر شيءِ مسلسل وهڪري (flux) ۾ آهي. ان جو مثال سندس مشهور قول ۾ آهي ته هڪ ئي درياهه ۾ ٻه ڀيرا قدم رکڻ ناممڪن آهي. هن پڻ زور ڏنو ته علامتن جي ڪردار کي هڪ حڪم جي طور تي جيڪو ٻنهي جي اندروني ۽ ٻاهرئين دنيا کي سنڀاليندو آهي. پارمینائدس (515-450 ق.م) هن وهڪري تي زور کي رد ڪري ڇڏيو، اها دعويٰ ڪئي ته سچي حقيقت بدلجندڙ، ابدي ۽ ناقابل تقسيم آهي. پرمينيڊس جي شاگرد زينو آف ايليا (490-430 ق.م) هن خيال جي حمايت ۾ مختلف تضادات ٺاهيا، اهو دليل ڏنو ته حرڪت هڪ وهم آهي ۽ تبديلي ناممڪن هئي. هڪ متضاد دليل ڏئي ٿو ته تيز رفتار اچليس لاءِ اهو ناممڪن آهي ته هو سست ڪڇوي کي اڳتي وٺي.

عربي۔فارسي فلسفو

عربي۔فارسي فلسفو، عربي ۽ فارسي ڳالهائيندڙ علائقن جي دانشورانه ۽ ثقافتي ورثي سان لاڳاپيل فلسفياڻي روايت کي ڍڪي ٿو. تقريباً ساڳي روايت لاءِ ٻيا عام ليبل اسلامي دنيا ۾ فلسفو يا اسلامي فلسفو آهن.

عربي۔فارسي فلسفي جو ڪلاسيڪل دور 9ھین صدي جي شروعات ۾ شروع ٿيو. اهو 12ھین صدي عيسوي جي آخر تائين پکڙيل هو ۽ اسلامي گولڊن ايج جو حصو بڻيو. اوائلي ڪلاسيڪل دور ابن سينا کان اڳ فلسفي کي ڍڪي ڇڏيو هو ۽ قديم يوناني فلسفي جي ترجمن ۽ تشريح تي خاص زور هو. ابن سینا کان پوءِ آخري ڪلاسيڪي دور سندس جامع فلسفياڻي نظام جي مصروفيت سان ٺهيو.

عربي۔فارسي فلسفو مغربي فلسفي لاءِ اثرائتو ثابت ٿيو. وچئين دور جي اوائلي دور ۾، ڪيترائي يوناني متن مغربي يورپ ۾ موجود نه هئا. اهي مسلمان (عربي۔فارسي) دانشورانه روايت جي تحفظ ۽ منتقلي جي مهرباني، وچئين دور جي آخري دور ۾ دستياب ٿي ويا.

هندستاني فلسفو

هندستاني فلسفي کي وري چئن دؤرن ۾ ورهايو وڃي ٿو، جنهن ۾ ويدانتي فلسيفي جو دور، جنهن ۾ چار ڪتاب اچي وڃن ٿا، رگ ويد، اٿر ويد، سام ويد ۽ يجر ويد ۽ ان کان پوءِ برهمڻن جو دور اچي ٿو، انهيءَ دور ۾ ويدن جون مذهبي تشريحون لکيون ويون ۽ پوءِ پراڻ ۽ اپنشد جو دور اچي ٿو، جنهن ۾ بحث مباحثن کي لکيو ويو.

چيني فلسفو

چيني فلسفو چين جي دانشورانه ۽ ثقافتي ورثي سان لاڳاپيل فلسفياتي فڪر کي ڍڪي ٿو. هن روايت جا مختلف دور موجود آهن. مختلف دور ۾ چيني فلسفو ورهايو ويو آهي هڪ ابتدائي دور ۾ قن خاندان کان اڳ، هڪ دور سانگ خاندان جي ظهور تائين، هڪ دور چنگ خاندان جي آخر تائين ۽ هڪ جديد دور بعد ۾. چيني فلسفي جا ٽي مکيه اسڪول ڪنفيوشس ازم، ڊاءِ ازم ۽ ٻڌمت آهن. ٻيا بااثر اسڪول موھزم (Mohism) ۽ قانونيت (Legalism) آهن.

روايتي چيني فڪر جي اندر، فلسفو واضح طور تي مذهبي سوچ ۽ ٻين قسمن جي تحقيقات کان فرق نه ڪيو ويو. اهو بنيادي طور تي اخلاقيات ۽ سماج جي عنوانن سان تعلق رکي ٿو. ٻين روايتن جي مقابلي ۾ هن مابعد الطبعيات تي گهٽ زور ڏنو. فلسفي جي مشق عملي حڪمت تي ڌيان ڏيڻ جو ارادو ڪيو ۽ فلسفين جو اڪثر بابا يا هڪ سوچيندڙ مشير جو ڪردار هوندو هو.

ٻيا فلسفا

مختلف روايتون آهن جن پنهنجا پنهنجا مخصوص فلسفيانہ خيال پيدا ڪيا. ڪن حالتن ۾، اهي ترقيون آزاديءَ سان ٿيون، جڏهن ته ٻين ۾، اهي مکيه روايتن کان متاثر هيون.

ڪيتارو نيشيدا ڪيوٽو اسڪول جو باني هو.

جاپاني فلسفو

جاپاني فلسفو مختلف روايتن سان جڙيل آهي، جنهن ۾ چيني، هندستاني ۽ مغربي سوچن جا اسڪول شامل آهن. قديم فلسفو شنٽو، ان جي مقامي مذهب جي شڪل اختيار ڪئي هئي. ان ۾ اينيمزم جو هڪ روپ شامل آهي جنهن ۾ قدرتي رجحان ۽ شين کي روحاني طور ڏٺو، جنهن کي ڪمي سڏيو ويندو آهي. پنجين ۽ ڇهين صدي عيسوي ۾ ڪنفيوشسزم ۽ ٻڌمت جي آمد دانشورانه منظرنامي کي تبديل ڪري ڇڏيو ۽ بعد ۾ مختلف ترقيات جو سبب بڻيو. ڪنفيوشسزم سياسي ۽ سماجي فلسفي تي اثرانداز ٿيو ۽ اڳتي هلي نو-ڪنفيوشسزم جي مختلف حصن ۾ ترقي ڪئي. جاپاني ٻڌ ڌرم خاص طور تي خالص زمين جي ٻڌمت ۽ زين ٻڌمت جي روايتن ۾ ترقي ڪئي. 19ھین ۽ 20ھین صدي ۾، مغربي مفڪرن سان رابطي جو جاپاني فلسفي تي وڏو اثر هو. اهو خاص طور تي وجوديت ۽ رجحانات جي اسڪولن سان تعلق رکي ٿو. هن دور ۾ ڪيوٽو اسڪول جو بنياد پيو. اهو ڪيتارو نيشيدا (1870ع-1945ع) پاران ٺهرايو ويو. هن ڪينٽينزم سان جڙيل مغربي فلسفي تي تنقيد ڪئي ته موضوع ۽ اعتراض جي وچ ۾ فرق تي ڀروسو ڪيو. هن باشو جي تصور کي ترقي ڪندي هن مسئلي کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. "باشو ايم ڊيش" عام طور تي "جڳهه" طور ترجمو ڪيو ويو آهي، ايم ڊيش هڪ تجرباتي ڊومين جي طور تي سمجهي سگهجي ٿو جيڪو موضوع ۽ اعتراض جي وچ ۾ تڪرار کي ختم ڪري ٿو. ڪيوٽو اسڪول جا ٻيا بااثر ميمبر تنابي ھاجيما (1885ع-1962ع) ۽ نیشيتاني ڪيجي (1900ع-1990ع) هئا.

لاطیني آمريڪي فلسفو

Philosophy in Latin America is often included in Western philosophy. However, in a more narrow sense, it is a distinct tradition that features its own characteristics despite the strong Western influence. Philosophical ideas concerning the nature of reality and the role of humans in it are found in its indigenous civilizations, like the Aztecs, the Maya, and the Inca. This theorizing happened independently of European influence. But most discussions usually focus on the colonial and post-colonial periods since very few texts of the pre-colonial period survived. The colonial period was dominated by a focus on religious philosophy in the form of scholasticism. In the 18th and 19th centuries, the emphasis shifted to enlightenment philosophy and the adoption of a scientific outlook in the form of positivism. An influential current in the later part of the 20th century was the philosophy of liberation. It was inspired by Marxism and focused on topics like political liberation, intellectual independence, and education.

آفريڪي فلسفو

Ancient Egyptian papyrus "The Dispute Between a Man and His Ba" written in hieratic text, thought to date to the Middle Kingdom, likely the 12th Dynasty

In the widest sense, African philosophy covers philosophical ideas that originated anywhere in the African continent. However, the term is often understood in a more narrow sense to relate primarily to the regions of western and sub-Saharan Africa. The philosophical tradition in Africa derived from both ancient Egypt and scholarly texts in medieval Africa. While early African intellectual history was focused on folklore, wise sayings, and religious ideas, it also included some philosophical ideas, such as the concept of Ubuntu. It is usually translated as humanity or humanness. Ubuntu philosophy emphasized that people are connected to each other on a moral level and should practice kindness and compassion. During the 17th century, Ethiopian philosophy developed a literary tradition as exemplified by Zera Yacob. The emergence of systematic African philosophy is often traced to the beginning of the 20th century. An important movement in this period was excavationism. It aimed to reconstruct traditional African worldviews, often with the goal of rediscovering a lost African identity. However, this approach was rejected by so-called Afro-deconstructionists, who denied the existence of a unique African identity. Other influential strands and topics in modern African thought are ethnophilosophy, négritude, pan-Africanism, Marxism, postcolonialism, and the critique of Eurocentrism.