شيھو

نظر ھيٺ مضمون ڪيميائي عنصر تي آهي. ٻين استعمالن جي لاءِ شيھو (سلجھائپ) ڏسو.

شيھو (انگريزي: Lead يا Antimony؛ روسي: Сурьма؛ اردو: سيسو) شيھو يا ليڊ هڪ ڪيميائي عنصر آهي؛ ان جي علامت Pb (لاطيني Plumbum مان) ۽ ايٽمي نمبر 82 آھي. اھو ھڪڙو ڪاري رنگ جو نرم ڌاتو آهي جو قلعيءَ وانگر هوندو آهي. اهو هڪ وزني ڌاتو آھي جيڪو گھڻن عام مواد کان گھڻ وزني آھي. شيھو نرم آهي ۽ انهن جو ورق ٺهي سگهجي ٿو. پڻ انهن جو پگھلڻ وارو نقطو نسبتا گهٽ آهي. جڏهن تازو ڪٽي، شيھو هڪ سرمائي رنگ ۾ نيري جي شيڊ سان چمڪندڙ آهي. هوا جي سامهون اچڻ تي اهو هڪ ڳاڙهي سرمائي رنگ ڏانهن ڌڪيندو آهي. شيھي وٽ ڪنهن به مستحڪم عنصر جو سڀ کان وڌيڪ ايٽمي نمبر هوندو آهي ۽ ان جا ٽي آئسوٽوپس وڏن عنصرن جي وڏي ايٽمي ڊڪي زنجيرن جا آخري نقطا آهن.

A sample of lead solidified from the molten state

شيھو هڪ نسبتا غير فعال پوسٽ-منتقلي ڌاتو آهي. ان جو ڪمزور ڌاتي ڪردار ان جي ايمفوٽيرڪ فطرت طرفان بيان ڪيو ويو آهي؛ شيھو ۽ شيھي جو آڪسائيڊ (ليڊ آڪسائيڊ) تيزاب ۽ اساس (Base) سان رد عمل ڪن ٿا ۽ اهو ڪوويلنٽ بانڊ ٺاهي ٿو. شيھي جا مرڪب عام طور تي، عام ڪاربن گروپ جي ٻين ھلڪي ميمبرن سان +4 حالت جي بجاءِ، +2 آڪسائيڊ حالت ۾ مليا آهن. استثنا اڪثر ڪري آرگانوليڊ (organolead) مرڪبن تائين محدود آهي. گروپ جي هلڪي ميمبرن وانگر، شيھو پاڻ سان بانڊ بڻائي سگهجي ٿو. اهو زنجير ۽ گهڻ کونن وارو (polyhedral) جوڙجڪ بڻجي سگهي ٿو.

جيئن ته شيھو آسانيءَ سان ان جي ڪچڌات مان ڪڍيو وڃي ٿو، ان ڪري ويجھو اوڀر ۾ پراگاڻيڪ ماڻهو ان کان واقف هئا. گلينا (Galena) شيھي جو هڪ پرنسپل ڪچڌات آهي، جيڪو اڪثر ڪري چانديءَ سان گڏ هوندو آهي. چاندي ۾ دلچسپي قديم روم ۾ وڏي پئماني تي، شيھي جي نڪرڻ ۽ استعمال جي شروعات ۾ مدد ڪئي. روم جي زوال کان پوءِ شيھي جي پيداوار گهٽجي وئي ۽ صنعتي انقلاب تائين برابري جي سطح تي نه پهتي. شيھو پرنٽنگ پريس جي ترقي ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو، ڇاڪاڻ ته اکر نسبتا آساني سان شيھي جي ملاوٽ واري ڌاتن سان ٺاهي سگهجي ٿو. 2014ع ۾، شيھي جي سالياني عالمي پيداوار اٽڪل 10 ملين ٽن هئي، جن مان اڌ کان وڌيڪ ري سائیکلنگ مان هئي.

شيھي جي اعلي ڪثافت (Density)، گهٽ پگھلڻ جو نقطو (Melting Point)، نرمي (Ductility) ۽ آڪسائيڊيشن لاء لاڳاپا گهٽ جڙت ان کي مفيد ڌاتو بڻائي ٿي. اهي خاصيتون، ان جي لاڳاپي جي گهڻائي ۽ گهٽ قيمت سان گڏ، نتيجي ۾ ان جي تعمير، پلمبنگ، بيٽرين، بلٽ، شاٽ، وزن، سولڊر، پيوٽر، فيوزيبل الائيز، ليڊ پينٽ، ليڊ گيسولين، ۽ تابڪاري جي حفاظت ۾ وسيع استعمال کي ممڪن بڻائي ٿو.

شيھو هڪ نيوروٽوڪسين آهي جيڪو نرم بافتن ۽ هڏن ۾ جمع ٿئي ٿو. اهو اعصابي نظام (Nervous System) کي نقصان پهچائيندو آهي ۽ حياتياتي اينزائمز جي ڪم ۾ مداخلت ڪري ٿو، اعصابي خرابيون پيدا ڪري ٿو جن ۾ رويي جي مسئلن کان وٺي دماغي نقصان تائين، ۽ عام صحت، دل ۽ گردن جي نظام کي پڻ متاثر ڪري ٿو. شيھي جي زهر کي پهريون ڀيرو قديم يوناني ۽ رومن ليکڪن طرفان دستاويز ڪيو ويو، جن شيھي جي زهر جي ڪجهه نشانين کي نوٽ ڪيو، پر 19 صدي عيسوي جي آخر ۾ يورپ ۾ وڏي پيماني تي تسليم ڪيو ويو.

طبي استعمال

هن کي گل روغن ۾ گھي، باھ ۾ ساڙيل داغ تي طلا ڪجي تہ جلن ۽ سور کان آرام ملندو. هن کي پٽ تر جي پاڙن ۾ ماري ڪشتو ڪري کارائڻ سان کنگهہ، پراڻي سل، سلسلبول، قوت باھ، بدن جي خارش ۽ اکين جي بيمارين ۾ مفيد ثابت ٿيندو.

پڻ ڏسو

• نڪل
• جست
• ٽامو

خارجي لنڪس

• The Toxicology of Heavy Metals: Getting the Lead Out, American Society for Clinical Pathology
• COVID-19 to reduce global lead production by 5,2% in 2020 (with a figure showing global lead production, 2010–2024)