پشاور
پشاور(پشتو: پېښور؛ ھندڪو: پشور؛ اردو: پشاور؛ انگريزي: Peshawar) خيبرپختونخواه صوبي جي گادي جو هنڌ آهي. سياسي ڳڙه هئڻ سان گڏوگڏ معاشي حب پڻ آهي. پشاور پاڪستان جو ڇھون سڀ کان وڌيڪ آبادي وارو شھر آھي، جنھن جي آبادي 2023 جي مردم شماري ۾ 47 لک کان مٿي آھي. اهو خيبر پختون خواه صوبي جو سڀ کان وڏو شهر آهي. اهو ملڪ جي اتر۔اولهه ۾، پشاور جي وادي ۾ واقع آهي. پشاور بنيادي طور تي پختونن جي آبادي وارو شھر آهي، جيڪو ملڪ ۾ ٻيو نمبر وڏو نسلي گروهه تي مشتمل آهي.
پشاور
| |
|---|---|
| شھري ضلعو | |
 گھڙيالي چڪر وانگر مٿان کان هيٺ: اسلاميه ڪاليج، ڪننگھم گھنٽا گھر، سونھري مسجد، بالا حصار قلعو، باب خيبر، مھابت خان مسجد | |
| عرفيت: گلن جو شھر | |
  پشاور  پشاور  پشاور | |
| جاگرافي بيهڪ: 34°01′N 71°35′E / 34.017°N 71.583°Eمڪانيت: 34°01′N 71°35′E / 34.017°N 71.583°E | |
| ملڪ |  پاڪستان |
| صوبو |  خيبرپختونخوا |
| ضلعو | پشاور ضلعو |
| يونين ڪاؤنسل | 92 |
| حڪومت | |
| • قسم | ميٽروپوليٽن شھر |
| • ميئر | ارباب عاصم |
| • ڊپٽي ميئر | سيد قاسم علي شاهه |
| پکيڙ | |
| • شھري ضلعو | 1,257 ڪ.م2 (485 ميل2) |
| بلندي | 331 ميل (1,086 ft) |
| بلند ترین پیمائش | 450 ميل (1,480 ft) |
| آبادي (2017)[1] | |
| • شھري ضلعو | 1,970,042 |
پشاور جو هڪ پراڻي فوٽو پوسٽ ڪارڊ. پنجاب ڊجيٽل لائبريري پاران ترتيب ڏنل.
نالو سنواريو
هن شهر جو جديد نالو ”پشاور“ ممڪن آهي ته سنسڪرت جي لفظ ”پورشاپورا“ مان ورتل هجي. اهو نالو مغل شهنشاهه اڪبر ان جي پراڻي نالي پارشاور تان رکيو، جنهن جي معنيٰ اڪبر سمجهي نه سگهيو. هن شهر جو حڪمران شايد ان جي بنياد تي هڪ هندو راجا (بادشاهه) هو، جنهن جو نالو "پروش" ء "پور" سنسڪرت ۾ لفظ جي معنيٰ ”شهر“ آهي. سنسڪرت، خروشتي رسم الخط ۾ لکيل، اها ادبي ٻولي هئي جيڪا ٻڌ ڌرم جي بادشاهن طرفان استعمال ڪئي وئي، جيڪا هن علائقي تي پنهنجي ابتدائي رڪارڊ ٿيل دور ۾ حڪومت ڪندي هئي. شهر جو نالو شايد سنسڪرت ٻوليءَ جي نالي "پوشاپورا" (گلن جو شھر) مان نڪتل هجي، اهو نالو هڪ قديم خروشتي لکت ۾ ملي ٿو جيڪو شايد پشاور ڏانهن اشارو ڪري ٿو. چين جي ٻڌ ڌرم جي راهب، زوان زانگ (Xuanzang) جو ستين صدي ۾ گندھارا جي هڪ شهر جو احوال هن شهر کي پولاشاپولو (چيني: 布路沙布邏، bùlùshābùló) سڏيو ويو آهي، ۽ پنجين صديءَ جو هڪ اڳوڻو احوال فاهيان جي رڪارڊ ۾ هن شهر جو نالو فولوشا (چيني:弗樓 fùlóshā) آهي، جیکا شهر جي سنسڪرت نالي پروشاپورا جي چيني برابر آهي. شاپور دور جو هڪ قديم لکت گنڌارا وادي ۾ پ س ق ب و ر جي نالي سان هڪ شهر جي نشاندهي ڪري ٿو، جيڪو شايد پشاور ڏانهن اشارو هجي. عرب مورخ ۽ جاگرافي دان المسعودي ياد ڪيو ته ڏهين صديءَ جي وچ ڌاري اهو شهر پاراشور جي نالي سان مشهور هو. البيروني ان جو نالو پوروشور ۽ پوروشور رکيو آهي. شهنشاهه اڪبر جي دور ۾ هي شهر پشاور جي نالي سان مشهور ٿيو. موجوده نالو ڪجهه ماڻهن طرفان چيو ويو آهي ته فارسيءَ ۾ ”سرحدی قصبو“ يا لفظي معنيٰ ۾ ”اڳتي شهر“ لاءِ رکيو ويو آهي، جيتوڻيڪ ٽرانسڪرپشن جون غلطيون ۽ لساني ڦيرڦار شهر جي نئين نالي جو سبب بڻجي سگهي ٿي. هڪ نظريو اهو ٻڌائي ٿو ته هن شهر جو نالو فارسي نالو ”پيش اوارڊان“ مان ورتل آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ”پهريون آمد جي جاءِ“ يا ”سرحدی شھر“، جيئن ته پشاور برصغير ۾ خيبر لڪ پار ڪرڻ کان پوءِ پهريون شهر هو. اڪبر جي ڪتاب نگار، ابوالفضل ابن مبارڪ، شهر جو نالو ٻنهي پارشاور جي نالي سان درج ڪيو آهي، جيڪو فارسيءَ ۾ پَرَشَاوَر ۽ پشاور ۾ نقل ٿيل آهي.
تاريخ سنواريو
قديم تاريخ سنواريو
پشاور سان گڏ جديد دور جي گنڌارا علائقي کي ويدڪ ڪتاب ۾ پشڪلاوتي جي نالي سان ملي ٿو.
بنياد سنواريو
پشاور 100ع ۾ پشاور جي وسيع وادي ۾ گنڌارا جي ميدانن تي پروشپورا جي شهر جي طور تي قائم ڪيو ويو. ٿي سگهي ٿو ته اهو نالو ڪنهن هندو راجا جي نالي تي رکيو ويو هجي، جنهن شهر تي حڪومت ڪئي، جنهن کي "پوروش" چيو ويندو هو. شهر ممڪن طور تي پهريون ڀيرو پنجين صدي قبل مسيح ۾، قديم هندستان جي ثقافتي دائري ۾، هڪ ننڍڙي ڳوٺ جي حيثيت ۾ موجود هو. پروشپور جو بنياد قديم گنڌارن جي گاديءَ واري شهر پشڪلاوتي، موجوده چارسده جي ويجهو هو.
يوناني دور سنواريو
سال 327 ق.م کان 26 ق.م جي سياري ۾، سڪندر اعظم سنڌو ماٿريءَ تي حملي دوران پشاور جي واديءَ کي پنهنجي قبضي ۾ ڪري ورتو، ان سان گڏ ويجهن سوات ۽ بونير وادين کي به پنهنجي قبضي ۾ ڪري ورتو. سڪندر جي فتح کان پوءِ، پشاور جي وادي سيليوسڊ سلطنت (Seleucid Empire) جي باني، سيليوسڊ اول نیڪاٽور (Seleucus I Nicator) جي قبضي هيٺ آئي. مقامي طور تي ٺهيل گلدان جو ٽڪرو جيڪو پشاور ۾ مليو هو سوفوڪلس جي ڊرامي اينٽيگون جو هڪ منظر ڏيکاري ٿو.
موريا سلطنت سنواريو
سيلیوسڊ۔موريا جنگ (Seleucid-Mauryan War) جي پٺيان، علائقو 303 ق.م ۾ موريا سلطنت جي حوالي ڪيو ويو. سال 300 ق.م جي لڳ ڀڳ، يوناني سفارتڪار ۽ مورخ ميگاٿينيز نوٽ ڪيو ته پورشاپورا (قديم پشاور) مورين سلطنت جی روڊ جو الهندو ٽرمينس هو جيڪو شهر کي ڳنڍيندو هو. سلطنت جي گاديءَ جو هنڌ پاٽلي پترا، اڄوڪي هندستاني رياست بهار جي شهر پٽنا جي ويجهو ھو. جيئن ئي موريا جي طاقت جو زوال ٿيو، جديد افغانستان ۾ موجود گريڪو-بڪٽارين بادشاهت سليوسڊ سلطنت کان پنهنجي آزاديءَ جو اعلان ڪيو ۽ جلد سال 190 ق.م ڌاري قديم پشاور تي قبضو ڪيو. ان کان پوءِ هن شهر تي هندو-پارٿين بادشاهت جو باني، گونڊوفريس قبضو ڪيو. گونڊوفریس سال 46ع ۾ ڀرسان تخت بائي (مردان) جی خانقاهه قائم ڪيو.
ڪشان سلطنت سنواريو
پهرين صدي عيسويءَ ۾ پروشپورا ڪاجولا ڪڊفيسس جي قبضي هيٺ آيو، جيڪو ڪشان سلطنت جو باني هو. هن شهر کي سلطنت جي سياري جي گاديءَ جو هنڌ بڻايو ويو. ڪپیسي (جديد بگرام، افغانستان) ۾ ڪشان جي اونهاري جي گاديءَ واري هنڌ کي سلطنت جي ثانوي راڄڌاني طور ڏٺو ويندو هو، جڏهن ته پروشپورا کي سلطنت جي بنيادي راڄڌاني سمجهيو ويندو هو. قديم پشاور جي آبادي اندازي مطابق 1,20,000 هئي، جيڪا ان وقت دنيا جو ستين نمبر تي سڀ کان وڌيڪ آبادي وارو شهر بڻجندو ھو. ٻڌ ڌرم جي هڪ عقيدتمند حيثيت سان، شهنشاهه عظيم ڪنشڪا مهاويرا خانقاه ٺاهي. سندس وفات کان پوءِ پشاور ۾ ٻڌمت جا آثار رکڻ لاءِ شاندار ڪنشڪا اسٽوپا تعمير ڪرايو ويو. پشاور ۾ ڪشان سلطنت جو سونهري دور 232ع ۾ آخري عظيم ڪشن بادشاهه واسوديو اول جي وفات سان ختم ٿيو. سال 260ع ڌاري، ساساني شهنشاهه شاپور اول جي لشڪر پشاور تي حملو ڪيو، ۽ پشاور جي وادي ۾ ٻڌمت جي يادگارن ۽ خانقاهن کي سخت نقصان پهچايو. شاپور جي مهم جي نتيجي ۾ شهر جي يادگار اسٽوپا ۽ خانقاه کي به نقصان پهتو. ڪشن کي ساسانين جي ماتحت ڪيو ويو ۽ سندن طاقت تيزيءَ سان گهٽجڻ لڳي، ڇاڪاڻ ته ساسانين شهر کان اولهه طرف منافعي بخش واپاري رستا بند ڪري ڇڏيا هئا. ڪشان شهنشاهه ڪنشڪا ٽيون، شاپور جي حملي کان پوءِ عارضي طور تي پشاور جي سموري وادي تي ڪنٽرول بحال ڪرڻ جي قابل ٿي ويو، پر پوءِ سال 400ع جي شروعات ۾ هن شهر تي وچ ايشيائي ڪيڊرائي سلطنت قبضو ڪري ورتو.
سفيد هن سنواريو
سفيد هنن 460ع ۾ قديم پشاور کي تباهه ڪري ڇڏيو ۽ گنڌارا جي سموري علائقي کي تباهه ڪري، ان جي ڪيترن ئي خانقاهن کي تباهه ڪري ڇڏيو. ڪنشڪا اسٽوپا سفيد هن جي دور ۾ هڪ ڊگھي ڪاٺ جي تعمير سان، هڪ پٿر جي بنياد تي ٻيهر تعمير ڪيو ويو ۽ 13 پرت ٽامي جي گولڊ ٿيل چتر سان تاج ڪيو ويو. سال 400ع ۾، چيني ٻڌ ڌرم جي زيارت ڪندڙ فاهيان ان اڏاوت جو دورو ڪيو ۽ ان کي بيان ڪيو ته "زميني دنيا" ۾ "سڀني مینارن کان بلند ترين"، جنهن جي قديم سياحن دعويٰ ڪئي آهي ته 560 فوٽ (170 ميٽر) ڊگهو هو، جيتوڻيڪ جديد اندازي مطابق 400 فوٽ (120 ميٽر) جي اوچائي آهي. سال 520ع ۾ چيني راهب سونگ يون سفيد هن جي دور ۾ گنڌارا ۽ قديم پشاور جو دورو ڪيو، ۽ ياد ڪيو ته اهو ويجهي ڪپيسا سان تڪرار ۾ هو. چيني راهب ۽ سياح زوان زانگ سال 630ع ڌاري، ڪپيسا جي فتح کان پوءِ قديم پشاور جو دورو ڪيو، ۽ افسوس جو اظهار ڪيو ته شهر ۽ ان جي ٻڌمت جا عظيم يادگار تباهه ٿي ويا آهن. جيتوڻيڪ ڪي راهب جيڪي ٿیراويدا ٻڌمت جو اڀياس ڪن ٿا، انهن خانقاهه جي ٿرن تي پڙهائي جاري رکي. زوان زيانگ (Xuanzang) اندازو لڳايو ته اڳوڻي وڏي راڄڌاني جي بربادن جي وچ ۾ صرف 1,000 خاندانن جي هڪ ننڍڙي چوٿين ۾ جاري رهي.
اسلامي دور سنواريو
سترهين صديءَ جي وچ تائين، قديم پشاور جي رهاڪن وٽ وچ ايشيائي سیٿئين (Scythian) نسل جي حڪمران اشرافيه هئي، جن کي پوءِ ڪابل جي هندو شاهي بي گهر ڪيو. مڃيو وڃي ٿو ته اسلام پهريون ڀيرو ٻڌمت، هندو ۽ پوروشپور جي ٻين مقامي رهاڪن کي ستين صديءَ جي آخر ۾ متعارف ڪرايو ويو. علائقي کي آباد ڪرڻ واري پهرين پختون قبيلو طور، دلزاڪ پختون پشاور جي وادي ۾ آباد ٿيڻ شروع ڪيا ۽ مڃيو وڃي ٿو ته 11 صدي عيسويءَ تائين سنڌو درياءَ تائين علائقا آباد ٿيا. عرب مورخ ۽ جاگرافي دان المسعودي ياد ڪيو ته ڏهين صديءَ جي وچ ڌاري اهو شهر پاراشاور جي نالي سان مشهور ٿيو.
غزنوي سلطنت سنواريو
سال 986ع کان 987ع ۾ پشاور جو پهريون مقابلو مسلمان لشڪر سان ٿيو، جڏهن سبڪتگين ان علائقي تي ڪاهه ڪئي ۽ هندو شاهي سان سندن بادشاهه آنند پال جي ماتحت جنگ ڪئي. 28 نومبر، 1001ع تي سبڪتگين جي پٽ محمود غزنوي پشاور جي جنگ ۾ راجا جئي پال جی پٽ آنند پال جي فوج کي فيصلي سان شڪست ڏني ۽ پشاور جي علائقي ۾ غزنوي سلطنت جو راڄ قائم ڪيو. غزنوي دور ۾، پشاور افغان پليٽیو ۽ لاهور جي غزنوي فوجن جي شهر جي وچ ۾ هڪ اهم اسٽاپ طور ڪم ڪيو. ڏهين کان ٻارهين صدي عيسويءَ دوران، پشاور هندو ناٿ پنٿي يوگين لاءِ هيڊڪوارٽر طور ڪم ڪيو، جن کي مڃيو وڃي ٿو ته ان جي نتيجي ۾ مسلمان صوفين سان وڏي ڳالهه ٻولهه ٿي.
دهلي سلطنت سنواريو
هيڊڪوارٽر
جاگرافي سنواريو
پشاور شھر، پشاور جي وسيع وادي ۾ واقع آهي، جيڪا ٽن پاسن کان جبلن جي قطارن سان گهيريل آهي، جنهن جو چوٿون پاسو پنجاب جي ميدانن ڏانهن آهي. شهر عام طور تي وادي جي سطح جي بنياد تي واقع آهي، جيڪو گندھارا ميدانن جي نالي سان مشهور آهي.
موسم سنواريو
مقامي اسٽيپي آبهوا جي اثر سان، پشاور ۾ گرم نيم خشڪ آبهوا (ڪپن اسڪيل) آهي، جنهن ۾ تمام گرم، ڊگھي اونهاري ۽ مختصر، هلڪي کان ٿڌي سياري جي موسم آهي. پشاور ۾ سيارو نومبر ۾ شروع ٿئي ٿو ۽ مارچ جي آخر ۾ ختم ٿئي ٿو، جيتوڻيڪ اهو ڪڏهن ڪڏهن اپريل جي وچ تائين وڌندو آهي، جڏهن ته اونهاري جا مهينا مئي جي وچ کان سيپٽمبر جي وچ تائين هوندا آهن. سراسري گرميءَ جو وڌ ۾ وڌ گرمي پد °40 سينٽي گريڊ (°104 فارن هائيٽ) کان وڌيڪ گرم مهيني دوران، ۽ اوسط گهٽ ۾ گهٽ گرمي پد °25 سينٽي گريڊ (°77 فارن هائيٽ) آهي. ٿڌي مھيني دوران گھٽ ۾ گھٽ گرمي جی پد °4 سينٽي گريڊ (°39 فارن ھائيٽ) آھي، جڏھن ته وڌ ۾ وڌ °18.3 سينٽي گريڊ (°64.9 فارن ھائيٽ) آھي. پشاور پاڪستان جي ٻين حصن جي ڀيٽ ۾ مون سون وارو علائقو نه آهي. بهرحال، برسات سياري ۽ اونهاري ٻنهي ۾ ٿيندي آهي. مغربي خرابين جي ڪري، سياري جي برسات فيبروري ۽ اپريل جي مهينن جي وچ ۾ وڌيڪ رڪارڊ ڏيکاري ٿي. سياري جي سڀ کان وڌيڪ برسات، جيڪا 236 ملي ميٽر (9.3 انچ) هئي، فيبروري، 2007ع ۾ رڪارڊ ڪئي وئي، جڏهن ته سڀ کان وڌيڪ اونهاري جي برسات 402 ملي ميٽر (15.8 انچ) جولاءِ، 2010ع ۾ رڪارڊ ڪئي وئي. هن مهيني دوران، 29 جولاءِ، 2010ع تي 24 ڪلاڪن جي عرصي ۾ 274 ملي ميٽر (10.8 انچ) جي رڪارڊ ٽوڙ برسات ٿي. اڳوڻو رڪارڊ 187 ملي ميٽر (7.4 انچ) مينهن جو هو، جيڪو اپريل، 2009ع ۾ رڪارڊ ڪيو ويو هو. سياري جي سراسري برسات اونهاري جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ آهي. 30 سالن جي رڪارڊ جي بنياد تي، سراسري سالياني ورن جي سطح 400 ملي ميٽر (16 انچ) رڪارڊ ڪئي وئي ۽ سال 2003ع ۾ سڀ کان وڌيڪ سالياني برسات جي سطح 904.5 ملي ميٽر (35.61 انچ) رڪارڊ ڪئي وئي. هوا جي رفتار سال دوران مختلف رهي ٿي، ڊسمبر ۾ 9.3 ڪلوميٽر في ڪلاڪ کان جون ۾ 44 ڪلوميٽر في ڪلاڪ. نسبتا نمي جون ۾ 46 سيڪڙو کان آگسٽ ۾ 76 سيڪڙو تائين مختلف آهي. 18 جون، 1995ع تي سڀ کان وڌيڪ °50 سينٽي گريڊ (°122 فارن هائيٽ) رڪارڊ ڪيو ويو، جڏهن ته گهٽ ۾ گهٽ °3.9- سينٽي گريڊ (°25.0 فارن هائيٽ) 7 جنوري، 1970ع تي ٿيو.
حوالا سنواريو
- ↑ "POPULATION AND HOUSEHOLD DETAIL FROM BLOCK TO DISTRICT LEVEL: KHYBER PAKHTUNKHWA (PESHAWAR DISTRICT)" (PDF). Pakistan Bureau of Statistics. حاصل ڪيل 2018-04-23.
- ↑ "SOCIAL DEVELOPMENT IN PAKISTAN ANNUAL REVIEW 2014–15" (PDF). SOCIAL POLICY AND DEVELOPMENT CENTRE. حاصل ڪيل 26 March 2017.