سنڌ جي تاريخ: جي ورجائن ۾ تفاوت

[[آريا]] سنڌ ۾ [[وچ ايشيا]] ۽ [[اوڀر يورپ]] کان وارد ٿيا ۔ سندن ملڪ ۾ تمام گهڻي سردي ۽ سنڌ جو سرسبز ۽ مالامال هجڻ سندن ڪاهن جا سبب ٻڌايا وڃن ٿا ۔ سندن دؤر 1500ق-م ٻڌايو وڃي ٿو ۔ آرين مقامي ماڻهن سان جنگيون ڪري کين ٻاهر ڪڍي ڇڏيو ۽ رهيلن کي غلام ۽ هيٺئين درجي جو شهري قرار ڏنو ۔

[[رامائڻ]] واري زماني ۾ سنڌ مختلف رياستن ۾ ورهايل هئي. جن مان هڪڙي رياست "ڪيڪيہ راڄ" به هئي، جيڪا گهڻو ڪري موجوده کيرٿر جبلن کان پريان هئي. سندس گادي جو هنڌ راڄ ڳڙھ هو. راجا جو نالو[[اسواپتي]] هو. هي رياست فوجي لحاظ طاقتور سلطنت هئي. هتان جا گهوڙا تمام گهڻو مشهور هئا. ساڳي وقت دولت مند ۽ خوشحال راڄ هو. راجا اسواپتي جي ڀيڻ[[راڻي ڪيڪئي]] ايوڌيا جي راجا ۽ [[رام|شري رام]] جي پيء[[راجا دسرٿ]] جي ٽيون نمبر زال هئي. جنهن مان هن کي ڀرت نالي پٽ هو. راڻي ڪيڪئي جي نيڪي، وفاداري ۽ عمدہ مزاج جي رامائڻ وڏي تعريف ڪئي وئي آهي. پر ساڳي وقت کائنس شري رام کي ڊنڊڪ ڍنڍ ڏانهن بنواس( جلاوطني ) ڪرائڻ واري به ڪيڪئي هئي. <ref>رامائڻ، سنڌي ترجمو، صفحو:122-128</ref> [[مھاڀارت|مهاڀارت]] جي زماني ۾ [[سيوھڻ شريف|سيوهڻ]] ۾[[راجا جئدرٿ]] نالي هڪ طاقتور بادشاہ حڪومت ڪندو هو. هن [[مھاڀارت|مهاڀارت]] ۾ حصو ورتو هو ۽ ڪورون جي طرف کان وڙهندي مارجي ويو هو.

سنڌ تي هميشه کان غيرملڪين جون ڪاهون ٿينديون رهيون آهن ۔ قديم دؤر ۾ سنڌ ڌرتي تي آرين ، مصرين ، عراقين ، ڪلدانين ، يمنين ۽ [[يوناني|يونانين]] جي ڪاهن جا واقعا ملن ٿا.

* سڪندر جي حملي وقت 325-326 ق.م) [[سنڌو ٽِڪور|سنڌوءَ جي ڇوڙ وارو علائقو]]

سنڌ جو وڏو حصو سڪندراعظم جي وڃڻ بعد [[پورس|راجا پورس]] جي حڪمراني ۾ ڏنو ويو هو ۽ [[چندر گپت موريا|چندرگپت موريا]] جي اچڻ تائين ان جي قبضي ۾ رھيو.

اهو معلوم ناهي ته سنڌ [[چندر گپت موريا|چندرگپت]] جي هٿ هيٺ ڪڏهن آئي. عين ممڪن معلوم ٿئي ٿي ته پورس جي مرڻ تي چندرگپت هڪ اهڙي صوبي جي مٿان بالادستيءَ جي دعويٰ ڪئي هجي، جيڪو پرڏيهي فاتحن طرفان سندس حليف ۽ ساٿي جي حوالي ٿيل هو.<ref name = "لئمبرڪ "/>. سال 305 ق- م ڌاري، نڪيٽور [[سيليوڪس]]، پاڻ کي [[بابل]] ۾ مستحڪم ۽ اعليٰ طاقت جي مالڪ بنائڻ ۽ هندستاني سرحد تائين واقع ملڪن تي قبضي ڪرڻ کان پوءِ، سڪندر واريءَ هندستان جي فتح کي تازي ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. [[چندر گپت موريا]] انهيءَ ڪاهه کي منهن ڏيڻ لاءِ هڪ وڏو لشڪر ڪٺو ڪيو. سيليوڪس سنڌوندي پار ڪئي، پر اهو معلوم نه ٿو ٿئي ته ڪا وڏي جنگ لڳي يا نہ پر اھا تصديق آھي تہ ٻنھي بادشاھن ۾ نيٺ ٺاھ ٿيو ممڪن آهي ته هندستاني راجا جنگ ڪرڻ لاءِ سهوليت واري هنڌ تي قبضو ڪري ورتو هجي، جنهن سيليوڪس کي مفيد شرطن جي آڌار تي اتحاد جي ٺاهه ڪرڻ لاءِ مجبور ڪيو؛ اهو پڻ امڪان آهي ته عين انهيءَ موقعي تي هن کي شام کان امداد لاءِ سڏ ٿيو هجي، جنهن کيس پنهنجين فوجن کي فوراً<ref>”ڪئمبرج هسٽري آف انڊيا“، 1، صفحا 2- 431. </ref> جنگ جي ميدان کان علحده ڪرڻ لاءِ آماده ڪيو هجي. سيليوڪس سڪندر جي سلطنت جي وڃايل ڪنهن علائقي تي ٻيهر قبضي ڪرڻ جي بدران، چندرگپت کي [[قنڌار|گنڌارا]] ۽ آرڪوسيا ۽ گيڊروسيا جي مغربي حصن جي مٿان بالادستيءَ جا حق سپرد ڪري هليو ويو. اهو سرحدي علائقو جلال آباد کان ڪوئيٽا، قلات ۽ عربي سمنڊ<ref> ٽارن ”دي گريڪس اِن بئڪٽريا ائنڊ انڊيا“، ص 100 ۽ نوٽ 4.</ref> ڏانهن پورالي نديءَ کان ڪڍيل سرحد تائين پکڙيل هو. ممڪن آهي ته انهيءَ علائقي ۾اڳي ئي هندستاني داخل ٿي چڪا هئا، ۽ عملي لحاظ کان اهو سندن قبضي ۾ هو، جنهن ڪري ٻنهي شهنشاهتن جي سرحد اڳي ئي ائين واضح ٿي چڪي هئي. گهٽ ۾ گهٽ انهيءَ سرحدي صورتحال ۾ ٻي ڪا ڦيرگهير آيل نه ٿي معلوم ٿئي، ۽ ٻنهي ملڪن جي درميان ڪيترن نسلن تائين تعلقات خوشگوار رهيا. سيليوڪس کي سندس طرفان ڏنل علائقي جي بدلي ۾ پنج سو جنگي هاٿي مليا، ۽ صلح جي ٺاهه ۾ ٻنهي شاهي گهراڻن ۾ دوستانه تعلقات قائم ڪرڻ سان گڏ شادي ذريعي مائٽاڻا لاڳاپا پڻ استوار ڪيا ويا.<ref name = " لئمبرڪ "/>.

ٻي صدي قبل مسيح واري دور ۾، هندستان جي اتر-الهندي واري علائقي جا ڪجهه حصا [[بيڪٽريا|بڪٽريا]] جي يوناني شهزادن جي قبضي ۾ اچي ويا. هنن جي فتوحات جي ثابتي ڪمزور آهي، جيڪا قديم زماني جي ليکڪن جي تحريرن، ڪجهه سنسڪرت جي ذريعن ۽ انهن جي سڪن جي هڪ هنڌان مليل ذخيرن يا علائقي جي مختلف ڀاڱن مان لڌل سڪن جي ڇڙوڇڙ مثالن تي مشتمل آهيو<ref name=" لئمبرڪ "> ڪتاب جو نالو ؛ سنڌ مسلمانن جي فتح کان اڳ (جلد ٻيو) ليکڪ؛

سنڌ تي [[برھمڻ گهراڻو|برهمڻ صاحبيءَصاحبي]]ءَ جو دؤر 632ع کان 711ع تائين هليو. هن خاندان جي حڪومت جو بنياد [[چچ بن سيلائج]] رکيو ،

سڀ کان پهريان سنڌ تي [[اموي خلافت]] جي [[بنو اميه]] خاندان جي حاڪميت رهي ۔

بنو اميه کان بعد [[خلافت]] [[بنو عباسين جي سنڌ تي حڪومت|بنو عباس]] ڏانهن منتقل ٿي وئي ۔

عربن جي ڪاه سبب سنڌ ۾ اسلام جا دروازا کليا ۔کليا۔ عرب دؤر ۾ منصوره ، ديبل ، برهمڻ آباد ۽ ٻين شهرن وڏي ترقي ڪئي ۔ [[منصوره]] سنڌ جي گادي جو هنڌ هئڻ سان گڏوگڏ علمي ۽ واپاري مرڪز پڻ هو ۔ منصوره ۾گهڻن تعليمي مرڪزن جون شاهديون ملن ٿيون ۔ هتي سنڌي ۽ عرب گڏجي رهندا هئا ۔

عربن کان بعد سنڌ تي غزنوي ، غوري ، تغلق ، غلام ۽ [[خلجي خاندان|خلجي]] حڪومت ڪندا رهيا ۔ اهو سلسلو 1026ع کان 1050ع تائين جاري رهيو ۔ انهيَ دوران علي بن حامد ڪوفي کي سنڌ جي تاريخ بابت هڪ دستاويز هٿ آيو ، جنهن جو [[چچ نامو|چچ نامي]] جي نالي سان فارسي ۾ ترجمو ڪيائين ۔

سنڌ ۾سومرن۾ [[سومرا شاهي گهراڻو|سومرن جي صاحبيءَصاحبي]]ءَ جو دؤر 1050ع کان 1350ع تائين آهي. سندن دؤر متعلق جيڪا معلومات ملي آهي ، سان ڏندڪٿائن ۽ قياس آرائين تي مشتمل آهي ۔ [[دودو چنيسر]] , [[مومل راڻو]] , [[عمر مارئي]] ۽ ٻيا انيڪ قصا ان دؤر طرف منسوب آهن ۔ سومرن جو دؤر سنڌ جي ترقي ۽ خوشحالي جو دؤر سڏجي ٿو ۔

سنڌ تي [[سمن جو راڄ|سمن جي صاحبيءَصاحبي]]ءَ جو دؤر 1350ع کان 1520ع تائين هليو. هن دؤر جا حالات پڻ ڏندڪٿائن ۽لوڪ ڪهاڻين مان معلومات ملي ٿي ۔ سمن جي مشهور حاڪمن ۾ [[ڄام تماچي]] ، [[ڄام بابينو ٻيون|ڄام بابينو]] ، [[ڄام نظام الدين پھريون|ڄام نظام الدين]] ۽ ڄام فيروزفيروز آهن ۔

سنڌيسنڌ تي [[ارغون خاندان|ارغونن]] جو قبضو ۽ حڪمراني 1520ع کان 1555ع تائين رهي.

سنڌيسنڌ [[ترخان گهراڻو|ترخانن]] جو دؤر 1555ع کان 1592ع تائين جاري رهيو.

سنڌ تي مغلن جي حڪمراني 1592ع کان 1700ع تائين جاري رهي. هن دؤر ۾ ڪيتريون ئي عاليشان۽ خوبصورت عمارتون تعمير ٿيون ۔ انهن ۾ [[معصوم شاهه جو منارو]] ۽ ٺٽي جي [[جامع مسجد]] مکيه آهن ۔ [[مير معصوم شاهه بکري]] هن دؤر ۾ ئي سنڌ جي تاريخ تي [[تاريخ معصومي]] لکيو ۔

سنڌ تي [[ڪلهوڙا شاهي گهراڻو|ڪلهوڙن]] جي حڪمراني 1700ع کان 1782ع تائين هلي. ڪلهوڙا حڪومت کي [[سنڌي ادب]] جو سنهري دؤر سڏجي ٿو ۔ ڪيترائي شاعر ۽ اديب هن دؤر ۾ پيدا ٿيا ۔ سنڌ جي سدا حيات شاعر [[شاهه عبداللطيف ڀٽائي]] جو واسطو به هن زماني سان هو ۔ عظيم مجاهد ۽ عالم [[مخدوم محمد هاشم ٺٽوي]] به ڪلهوڙا عهد سان واسطو رکندڙ هو ۔ ڪلهوڙن جي دؤر ۾ [[مخدوم ابو الحسن ٺٽوي|مخدوم ابوالحسن ٺٽوي]] سنڌي ٻوليَ جي عربي رسم الخط تيار ڪئي ۔ [[مير علي شير قانع ٺٽوي]] جو به تعلق انهيَ وقت سان هو ۔

[[ٽالپر شاهي خاندان|ٽالپرن جو دؤر]] 1782ع کان 1843ع تائين رهيو ۔ هي دؤر سنڌ جي اسلامي دؤر جي زوال جو وقت هو ۔ [[انگريز]] مختلف حيلن بهانن سان سنڌ جي ٽالپر حاڪمن کي ڪمزور ڪندا ويا ۔ پنجاب جي سک سلطنت جون نظرون به سنڌ تي هيون ۔ اهڙي وقت ۾ [[پير پاڳارو|پير پاڳاري]] [[صبغت الله شاھ اول|سيد صبغت الله شاھ اول]] [[احمد شاھ بريلوي|سيد احمد شهيد بريلوي]] سان گڏجي جهاد جي ذريعي سکن ۽ انگريزن خلاف وڙهيو ۔

سنڌ تي [[برطانوي راڄ|انگريز]] 1843ع تي قبضو ڪيو ۽ انهن جو اهو قبضو 1947ع تائين جاري رهيو.<ref>[http://books.sindhsalamat.com/book.php?book_id=418 سنڌ جي تاريخ (سهيڙيل تاريخ وار) (فقير محمد سنڌي) | سنڌ سلامت ڪتاب گهر<!-- Bot generated title -->]</ref>

1943ع ۾ سنڌ جي قانون ساز اسيمبليءَ طرفان پنهنجي ئي تباهيءَ جو ٺهراءُ منظور ڪرڻ يا ان کان به اڳ 8 آڪٽوبر 1938ع ۾ مسلم ليگ سنڌ جي ڪراچيءَ ۾ [[محمد علي جناح|قائدِ اعظم]] جي صدارت ۾ ٿيل ڪانفرنس دوران [[شيخ عبدالمجيد سنڌيءَسنڌي]]ءَ طرفان ”سياسي حق خود اختياريءَ جي مفادن تحت قطعي طور ضروري سمجهون ٿا ته، هندستان کي ٻن وفاقن ۾ ورهايو وڃي، يعني مسلم رياست جو وفاق ۽ غير مسلم رياستن جو وفاق“، جهڙا ٺهراءَ پاس ڪرڻ باوجود، پاڪستان جڙڻ بعد ڪراچي ۾ لکن جي تعداد ۾ آباد ٿيندڙ پناهگير، پاڪستان ٺهڻ جي سلسلي ۾، ڪوبه ڪريڊٽ سنڌ کي ڏيڻ لاءِ نه اڳ تيار هئا، نه ئي هينئر تائين تيار آهن!. قائد اعظم جي مهربانيءَ سان ڪراچيءَ کي وفاقي گاديءَ وارو شهر بڻائڻ جي فيصلي، سندن ان سوچ کي وڌيڪ مضبوط ڪيو، ۽ انهن اهو سمجهڻ شروع ڪيو ته ”سنڌ، ڪراچي شهر جون حدون ختم ٿيڻ بعد ئي شروع ٿئي ٿي!“. متحده سربراهه الطاف حسين جي فرمائش تي، رشيد جمال طرفان تاريخ سهيڙڻ جي نالي ۾ لکيل ”سنڌ پنجاب تضاد“ کي پڙهندي، آسانيءَ سان ان پناهگير سوچ تائين پهچي سگهجي ٿو. جنهن ۾ موصوف فرمائي ٿو: ”ون يونٽ جي خاتمي بعد هڪ بنيادي تبديلي اها آئي جو، ڪراچيءَ جي ان الڳ حيثيت کي ختم ڪيو ويو، جيڪا قائداعظم جي دور کان هلندي پئي آئي- ايئن ڪراچيءَ کي سنڌ جو گادي وارو شهر بڻايو ويو، ايئن ڪراچي سنڌ جو حصو بڻجي وئي“ (سنڌ-پنجاب تضاد صفحو 300). ان پناهگير سوچ شروع کان ئي، قائداعظم کي سنڌ ڄائو ۽ ڪراچيءَ کي سنڌ جو شهر ڪنهن به ريت نه پئي سمجهيو، نه اڄ تائين سمجهي رهي آهي!.

پاڪستان ٺهڻ [[بعد|کانپوءِ]]،کانپوءِ، سنڌ جي جاگيردار قيادت کي پنهنجو سڀ ڪجهه وڃائڻ جو احساس ته تمام گهڻو دير سان ٿيو، پر برطانوي هاءِ ڪمشنر پناهگيرن ۽ سندن قائد لياقت علي خان جي سازش کي تمام تڪڙ ۾ سمجهي ورتو. هو اپريل 1949ع ۾، پاڪستاني وزيراعظم لياقت علي خان جي سياسي سازش بابت، برطانوي حڪومت کي آگاهه ڪندي لکي ٿو: ”الهندي پاڪستان جي جوڙجڪ لاءِ لياقت علي خان جي رٿابندي ۾ اهم عنصر سنڌ آهي. هنن (پناهگير قيادت) کي اهڙي سنڌ جي ضرورت آهي، جيڪا سندن هٿن ۾ رانديڪو بڻجي وڃي،!“.(ايوب کهڙو، صفحو 630)

[[لياقت علي خان]] جي سنڌين بابت زهريلي سوچ به اڃا تائين اسان جي آڏو اڻپوري ۽ مبهم آيل آهي. پناهگير سوچ جو قائد سنڌين سان ڪيتري حد تائين نفرت ۽ تعصب رکندڙ هو. ان کي ڏسڻ لاءِ ڪلڪتي يونيورسٽي جي تاريخ جي پروفيسر سرنجن داس جي لکيل ڪتاب”ڪشمير ۽ سنڌ“ جي صفحي 145 ۽ 146 تائين پهچڻو پوندو، جنهن ۾ هو ٻڌائي ٿو:” پاڪستان جي حاڪمن جي پهرين کيپ جي ويجهو سنڌي ثقافت جي ادنيٰ حيثيت جو اظهار، لياقت علي خان جي مسلم ليگ سنڌ جي صدر سيد علي اڪبر شاهه جي روبرو ادا ڪيل ان جملي مان چڱيءَ ريت لڳائي سگهجي ٿو ته، ”گڏهه ۽ اٺ هڪلڻ کانسواءِ سنڌ جي ثقافت ٻيو ڇا آهي؟“ سرنجن داس پنهنجي ڪتاب ۾ ايف احمد جي ڪتاب ”پاڪستان پرابلمس“ جي پيج 131 جو حوالو ڏئي ٿو، جنهن ۾ لياقت علي خان سوال ڪري رهيو آهي: ”سنڌي مسلمان ڪيئن پيدا ٿيا!؟“، پوءِ پاڻ ئي ان جو جواب ڏيندي چئي ٿو:” هندن جي پيشاب مان“.

[[ھندستان جو ورھاڱو|ورهاڱي]] کان پوءِ، سنڌ غلاميءَ کان سواءِ، پنهنجي ئي ڌرتيءَ تي ڌارين جي قبضي کان سواءِ، پنهنجن ئي شهرن جي روڊن ۽ رستن تي ملندڙ سنڌين جي موت کان سواءِ جيڪڏهن ڪجهه حاصل ڪيو ته، اهو ئي جاگيردار حڪمران طبقو، جيڪو پنهنجي ذاتي فائدي لاءِ غلاميءَ جي هر گند ۾ ڪرڻ لاءِ 24 ئي ڪلاڪ تيار رهي ٿو. ان جي مقابلي ۾ جاگيردارن جي ”مسلم رياست“ جي قيام جي سازش ۾ شريڪ ٿيڻ جي ڏوهه، نه سنڌ وٽ ڪجهه ڇڏيو آهي، نه ئي ڪروڙين سنڌين وٽ!.ٻئي پاسي سنڌ ڇا وڃايو!؟، جي فهرست اڻکٽ آهي:

* عرب [[اموي خلافت|اموي]] 712ع ـ 750ع ـ 38 سال

* عرب [[عباسي خلافت|عباسيه]] 750ع ـ882ع ـ 132 سال