ڳڀجڻ جو علم يا ايمبريولاجي (انگريزي: Embryology )ڳڀ (embryo) جي علم جو نالو آهي. انگريزي لفظ ايمبريولاجي اصل م يوناني لفظ ἔμβρυον يا ايمبران (embryon) ۽ لاگس مان نڪتل آھي ايمبران جي معني آھي اڻڄاول ڳڀ ۽ لاگس جي معني آهي علم. اھو علم حياتيات جي ھڪ شاخ آھي جنھن ۾ ڄمڻ کان اڳ ڳڀجڻ واري عمل جي ڄاڻ ڏئي ٿو.

1 - مورولا، 2 - بلاسٽولا
1 - بلاسٽولا, 2 - بلاسٽوپور سميت گيسٽرولا; نارنگي - ايڪٽوڊرم, ڳاڙھو - اينڊوڊرم

سڀني حيوانن وانگر انسان جي پيدائش به هڪ آني مان ٿيندي آهي جنهن کي سائنسي اصطلاح ۾ (Ovum) چوندا آهن، يعني تخمي جيو. اهو تخمي جيو جنس مؤنث (عورت) ۾ به ٿيندو آهي ۽ مرد ۾ به[1]. هي خليو (يا گهرڙو) باريڪ ذري جهڙو مقدار رکندو آهي، يعني ان جو قطر هڪ انچ جو هڪ سؤ ويهون حصو بلڪه انهيءَ کان به گهٽ هوندو آهي. اهو ئي تخمي جيو زندگي ۽ وجود جو اصلي بنياد آهي[1]. نطفي جي قرار وٺڻ جو مطلب اهو آهي ته مرد جو تخمي جيو، عورت جي آني داني (Ovary) ۾ داخل ٿئي. داخل ٿيڻ کان بعد ڳڀ جي واڌ مرحليوار شروع ٿئي ٿي. پهريون صرف خلين جو هڪ گول مجموعو ٿئي ٿو. بعد ۾ اهي خليا هڪ کينهون جهڙي شڪل اختيار ڪندا آهن. اهي خليا آهستي آهستي ڊيگهه ۾ وڌڻ شروع ٿيندا آهن. ايتري تائين جو هڪ نعل نما شڪل جهڙا ٿي پوندا آهن. بعد ۾ Amphibia جهڙي شڪل اختيار ڪندا آهن. ان کان پوءِ کير پياريندڙ جانورن جي خلين جهڙي شڪل ظاهر ٿئي ٿي پر پهرين هيٺين درجي جي حيوانن جهڙي، مثلاً آسٽريليا جي خلا آبي (Bill Darck) جهڙي هوندي آهي يا اهڙن حيوانن جهڙي جن کي (Maruspils) چوندا آهن[1]. پوءِ اعليٰ درجي جي حيوانن جهڙي مثلاً گهوڙو ۽ ڏاند وغيره. پوءِ اهو درجو ترقي ڪري هڪ اهڙي ڏاڪي تي پهچي ٿو، جيڪو ڄڻ ته سچ پچ باندر هوندو آهي. پڇ به هوندو اٿس. پوءِ ان ۾ تبديلي ٿيڻ شروع ٿيندي آهي ۽ باندر جي ترقي يافته شڪل ظاهر ٿيڻ لڳندي آهي، يعني گوريلا، چمپانزي گيبون وغيره جهڙن قسمن جي. انهيءَ مرحلي کان پوءِ آخري ڀيرو تبديلي اچي ٿي يعني سڀئي حيواني خاصيتون ختم ٿي وڃن ٿيون ۽ هڪ نئين قسم جي صورت ظاهر ٿئي ٿي. انهيءَ نئين صورت ۾ انساني وجود پنهنجين سڀني خاصيتن سان ظاهر ٿيڻ لڳندو آهي[1]. سڀيئي ابتدائي مرحلا هڪ مهيني جي اندر ظاهر ٿيندا آهن. آخري مرحلو ٻئي مهيني اندر ۽ حمل (ڳڀ) جو باقي وقت انساني صورت جي پورائي ۾ گذرندو آهي[1]. نباتات کان وٺي انساني وجود تائين، پيدائش جو بنياد هڪ ئي آهي[1].

انساني ڳڀ جا مرحلا سنواريو

جيڪڏهن انساني ڳڀ تي نظر وڌي ويندي ته هيٺيان مرحلا سامهون ايندا[1]:

  1. پهرين مرحلي ۾ تخمي جيو جي حالت بلڪل اهڙي هوندي آهي جهڙي سڀني نباتات جي هوندي آهي. انهيءَ ابتدائي مرحلي ۾ انسان جو تخمي جيو اهڙو ئي هوندو آهي جهڙو هڪ وڻ، هڪ مڇي يا هڪ جانور، يا هڪ پکيءَ جو تخمي جيو هوندو آهي. نطفي (تخمي جيو) جي اها شروعاتي حالت هوندي آهي[1].
  2. ٻئي مرحلي ۾ خلين جو مجموعو ٿي پوندو آهي. ان مرحلي ۾ اختلاف يا فرق صاف ظاهر هوندو آهي، يعني ڳڀ (تخمي جيو يا نطفو) نباتات جي دائري مان نڪري حيوانات جي دائري ۾ داخل ٿي پوندو آهي. ان مرحلي ۾ سڀني حيوانن جا ڳڀ هڪجهڙا هوندا آهن مگر نباتات جا نه هوندا آهن. اها حالت ٻن هفتن جي اندر ٿيندي آهي[1].
  3. ٽئين هفتي تائين ڳڀ ٻيڻي ڊيگهه پيدا ڪري وٺندو آهي. هڪ نشان ظاهر ٿي پوندو آهي جيڪو اڳتي هلي مٿو ٺهي پوندو آهي. اهو ئي نشان ٽن حواسن جو بنياد هوندو آهي. انهيءَ مرحلي ۾ هڪ ٻيو فرق ظاهر ٿيندو آهي يعني ڳڀ حيوانن جي دائري ۾ داخل ٿي پوندو آهي، پر ادنيٰ حيوانن جي دائري ۾[1].
  4. چوٿين هفتي ۾ مٿي جو نشان برج جي خاڪي جهڙي صورت پيدا ڪرڻ لڳندو آهي. دماغ جا چارئي خانا به ظاهر ٿي پوندا آهن. عنصري ناليون به اڀري اينديون آهن. دل جا چارئي خانا ٺهي پوندا آهن. سڀ کان وڏي ڳالهه اها ته ڪرنگهو پوري طرح نشو و نما وٺڻ لڳندو آهي. انهيءَ مرحلي تي پهچي ڳڀ اعليٰ درجي جو مماليه حيوانن جون خاصيتون پيدا ڪري وٺندو آهي. يعني هاڻي انساني ڳڀ اهڙو ٿي پوندو آهي، جهڙو گهوڙي، ڏاند، ڪتي ۽ ٻين کير پياريندڙ جانورن جو هوندو آهي. ان تي حمل جو پهريون مهينو ختم ٿي ويندو آهي[1].
  5. پنجين هفتي ۾ صورت آرائي جو نمايان دؤر شروع ٿئي ٿو پر اها ڄڻ باندر جهڙي شڪل هوندي آهي. انهيءَ پنجين مرحلي ۾ ڳڀ جي تصوير، باندر جي ڳڀ جي تصوير سان ڀيٽائي ڏسبي ته ٻنهي ۾ ڪو خاص فرق نظر نه ايندو.
  6. پوءِ اها شڪل، باندر جي اعليٰ قسم جي طرف وڌڻ لڳي ٿي. گوريلا چمپانزي وغيره جي ڳڀن جهڙي ڪيفيت پيدا ٿيڻ لڳندي آهي[1].
  7. ان کان پوءِ تبديلي جي آخري ڦيرو رونما ٿئي ٿو ۽ انساني جسم ۾ صورت جون خاصيتون هڪدم اُڀرڻ لڳن ٿيون. ايتري تائين جو تخليق جو هڪ نئون ظهور سامهون اچي ٿو. ٻئي مهيني جي ختم ٿيڻ تائين اهو درجو مڪمل انساني شڪل اختيار ڪري وٺندو آهي[1].
  8. ان کان پوءِ فطرت جي نقاشي نازڪ خوبصورتي کي درست ڪرڻ لڳندي آهي، يعني نوع انساني جا مختلف وطني. موسمي، نسلي ۽ معنوي فرق ظاهر ٿيڻ لڳندا آهن. پوءِ موروثي اثر ظاهر ٿيڻ شروع ٿيندا آهن. هر پيءُ ماءُ کي پنهنجي قوم، ملڪ، نسل ۽ ماحول جي اثر مطابق ٻار پيدا ٿئي ٿو. اهو آخري انساني دور، سڀ کان وڏو دؤر آهي. يعني پهريان ٻه مهينا ڇڏي، باقي سڀئي حمل جا ڏينهن انهيءَ دؤر ۾ گذرندا آهن[1].

تاريخ سنواريو

1690ع ۾ جڏهن هڪ ڊچ عالم ”ليون هاڪ“ مرد جي تخمي جيو (Sperm) جو پتو لڳايو ته هڪ گروهه اهڙو پيدا ٿي ويو، جنهن عورت جي آني داني بجاءِ مرد جي تخمي جيو کي حياتيءَ جو اصل بنياد سمجهيو پر تڏهن به ان راءِ ۾ ڪا به تبديلي نه ٿي ته ڳڀ جي مرحليوار واڌ نٿي ٿئي، صرف نشو و نما ٿئي ٿي[1]. ارڙهين صديءَ جي وچ تائين اها راءِ مقبول عام هئي. آخرڪار 1795ع ۾ هڪ جرمن محقق ”فريڊرڪ ولف“ انهيءَ نظرئي کي غلط ثابت ڪيو ۽ ڄم جي مرحلن جي وڌيڪ وضاحت ڪئي. 1817ع ۾ ”پانڊر“ ۽ 1828ع ۾ ”بيئر“ انهيءَ نظرئي کي وڌيڪ ترقي وٺرائي. ان کان پوءِ ان بابت وڌيڪ تحقيق ٿيڻ لڳي[1]. پوءِ جڏهن 1759ع ۾ ڊارون جو ڪتاب ”نسل جي اصليت“ شايع ٿيو ته حياتياتي علم جي سڀني پهلوئن ۾ انهيءَ علم جي پڌرائيءَ سان هڪ نئين روشني ملي. آخرڪار اوڻيهين صديءَ جي آخري سالن ۾ ”ارنيسٽ هيڪل“ جي هٿان اها تحقيق مڪمل ٿي. هاڻي ڳڀجڻ جي علم (Embrology) جو هر ڳجهه، نظرين ۽ خيالن کان بي پرواهه ٿي ويو ۽ اڄ جيڪي ڪجهه آهي اهو تجربي ۽ مشاهدي جي بنياد تي آهي. هاڻي اهو علم فلسفي جي بحث مباحثي جو محتاج ناهي[1].

قرآن جو نظريو سنواريو

قرآن ڳڀ جي سڀني تبديلين کي انقلابي مرحلا قرار ڏئي ٿو: نطفه، علقه، مضغه، خلقنا المضغه عظاما، فکسونا العظام لحماً، يعني تخليق جي پهرين حالت نطفي جي هوندي آهي. تخليق جي ٻي حالت ”علقه“ هوندي آهي. تخليق جي ٽئين حالت ”مضغه“ هوندي آهي. هي محض اهڙي ڪيڙي جي نشو و نما ناهي، جنهن جي اندر انساني وجود پنهنجي سڀني اصولن سان گڏ موجود هجي، پر هيءَ هڪ تبديليءَ کان ٻي، ٻي کان ٽئين ۽ ٽئين کان چوٿين تبديليءَ جي پيدائش آهي. هر تخليقي پيدائش مرحلن جي نوعيت ۾ ظاهر ٿئي ٿي ۽ هڪ ٻئي بعد مختلف مرحلا رونما ٿين ٿا ۽ هر مرحلو نئين پيدائش جو روپ اختيار ڪري ٿو[1]. سترهين صديءَ ۾ خوردبيني مطالعي سان حياتياتي تخمي جيو جو انڪشاف ٿيو پر ان وقت جا حڪيم اصل حقيقت کان واقف ٿي نه سگهيا ۽ ظهور و بروز جو نظريو قائم ڪيائون. هاڻي ڏسو، جهڙي طرح قديم انداز قرآن سان گڏ هلي نٿي سگهيا، اهڙي طرح هي نظريو به قرآن سان هلڻ کان صاف انڪار ڪري رهيو هو[1]. ظهور و بروز جو نظريو، اوڻويهين صديءَ جي آخر تائين عام طور تي تسليم ڪيو ويندو هو ۽ طب جي فن ۾ به ان کي اختيار ڪيو ويندو هو[1]. ان لاءِ جهڙي طرح قديم مسفرن کي قرآن جي ڳڀ متعلق آيت جي تشريح ۽ تحقيق ۾ ڏکيائي ٿي ۽ طرح طرح جون تاويلون ڪرڻيون پيون؛ اهڙي طرح مصر ۽ هندستان جي مفسرن به ٺوڪر کاڌي. حسن پاشا محمود، سر سيد احمد خان، شيخ محمد عبده وغيره ان نظرئي ۾ ئي گم ٿي ويا. انهن مفسرن ڪوشش ڪئي ته قرآن جي وضاحتن کي ان نظرئي جي مطابق ڪري ڏيکارين. مطابقت نه ٿي نه پئي سگهي[1]. ان لاءِ اها ڪوشش جيڪا زبان ۽ لغت سان ڪري پئي سگهجي، جائز ڪئي ويئي پر اهي مفسر اهو سمجهي نه سگهيا ته ڪجهه سالن کانپوءِ اها ڪوشش بيڪار ٿي ويندي[1]. پر قرآن جون وضاحتون پنهنجي جاءِ تي بدستور قائم رهيون. جهڙي طرح پراڻا نظريا قرآن سان مطابقت نٿي رکي سگهيا اهڙي طرح هي نئون نظريو به ساٿ نڀائي نه سگهيو[1]. آخرڪار حقيقت بي نقاب ٿي ۽ نظرين ۽ انومانن جي جاءِ تي دريافتن ۽ مشاهدن جي باک ڦٽي پئي. هاڻي هر هڪ ڏسي سگهي ٿو ته قرآن کي پنهنجي جاءِ تان بي جاءِ نه ٿيڻو پيو. اهو علم (سائنس) ۾ نقص هو، جو صحيح جاءِ وٺي نه سگهيو[1]. آخرڪار علم سائنس کي پنهنجي جاءِ ڇڏڻي پئي ۽ اها صداقت بيان ڪيائين، جيڪا قرآن تيرهن صديون اڳ بيان ڪئي هئي[1].سڀ کان پهرين ”جعلنھ نطفته في قرار مڪين“ تي غور ڪيو. حمل هيئن ٿيندو آهي جو مرد جو تخمي جيو، عورت جي آني داني ۾ داخل ٿيندو آهي ۽ اهڙي طرح (عورت جي آني سان) ٻوڪجي ويندو آهي، ڄڻ پنهنجي اصلي جاءِ ۾ داخل ٿي ويو آهي[1]. ان حالت لاءِ ”قرار مڪين“ جي ترڪيب ڪيتري قدر نه صحيح آهي. ٻنهي نطفن (تخمي جيو) ۾ ٻئي حالتون وضاحت سان اچي ويون. نطفي جو پنهنجي جاءِ وٺڻ؛ اها جاءِ وٺڻ جي تلاش ڪيئن پيدا ٿي؟ ٻنهي نطفن جي ميلاپ سان. ان ميلاپ ۾ طلب هئي. بغير طلب قرار وٺي نٿي سگهيا[1]. هن وقت تائين هي سمجهيو ويو هو ته نطفو ڳڀيرڻ (ٻچيداني) ۾ ٻوڪجي ٿو پر حقيقت ۾ ڳالهه ٺهندي نه هئي. ڳڀيرڻ هڪڙو خول آهي. انهيءَ ۾ هڪ تخمي ذرو پوڻ ”في قرار مڪين“ سان تعبير ڪري نٿو سگهجي[1]. اها تعبير تقاضا ڪري رهي آهي ته نطفي لاءِ ڪا جڳهه هجي، جتي نطفو پهچي ان ۾ اهڙي طرح سمائجي وڃي، ڄڻ پنهنجي اصلي جاءِ تي اچي ويو. پوءِ يقيناً ان مان مراد ڳڀيرڻ جو آنو آهي، نه ڪي پوري ڳڀيرڻ[1].جڏهن تخمي جيو (ڳڀ) گول دائري جي حالت ۾ اوچتو وڌڻ لڳي ٿي ته اهڙي شڪل جو ٿي پوندو آهي جنهن جا ٻئي ڇيڙا ڦهليل هوندا آهن. پروفيسر هيڪل اهڙي تخمي جيو جي ابتدائي حالت کي Sole Shaped ۽ پختي حالت کي Sandal Shaped سان تعبير ڪيو آهي پر اسين ان کي ”نعل نما“ سان تعبير ڪريون ٿا. قرآن انهيءَ حالت کي ”علقه“ جي لفط سان تعبير ڪيو آهي[1]. سامي زبانن ۾، ڄؤر جي لاءِ علوق، علوقه، علوق نهايت پراڻي تعبير آهي. عبراني زبان ۾ ان کي علوقه چوندا آهن ۽ سڌو سنئون علقه جو لفظ به اُن سان ملي جُلي ٿو[1]. انجيل ۾ هڪ جاءِ تي آهي ته ”ڄؤر جون ٻه ڌيئرون هيون، جيڪي پڪارينديون رهنديون هيون ته آڻيو! آڻيو. “ (30:25)[1] عبراني نسخي ۾ ڄؤر جي لاءِ ‘علوقه’ جو لفظ آيل آهي. اهو لفظ عربيءَ ۾ علق ۽ علقه آهي ۽ ڄؤر جي لاءِ استعمال ڪيل آهي[1]. ڄؤر جي حالت ۽ صورت تي غور ڪجي ته ان ۾ هڏي نه ٿيندي آهي، صرف گوشت جو دڳ هوندي آهي. جڏهن خون پي ڍؤ ڪري ٿي ته بلڪل ڳڀ جي شڪل جهڙي ٿي پوندي آهي[1]. پروفيسر هيڪل ڳڀ جي اهڙي حالت کي نعل نما صورت سان تشبيهه ڏني آهي پر قرآن ان کي علقه سان ڀيٽ ڏني آهي؛ جيڪا حيوانن جي خاص ڪڙي آهي ۽ قرآن هڪ لڪل حقيقت ڏانهن به اشارو ڪري ڇڏيو[1].انساني ڳڀ اڄ به انهن مرحلن مان گذري انسان بڻجي ٿو ۽ موجوده تخليق تائين پهچي ٿو. هاڻي غور ڪريو ته انهن مرحلن ۾ ابتدائي مخلوق جو مرحلو ڪهڙو آهي. پاڻيءَ واري مخلوق جو يعني ”وَ جَعَلۡنَا مِنَ الۡمَآءِ کُلَّ شَیۡءٍ حَیٍّ“ (الۡانۡۢبِیَآءِ -30) زندگيءَ جو پهريون ظهور پاڻيءَ مان ٿيو ۽ پهرين مخلوق آبي مخلوق پيدا ٿي[1]. ان کان پوءِ خشڪي واري مخلوق جو سلسلو شروع ٿيو. آبي مخلوق ۾ پهرئين درجي واري مخلوق ڪهڙي آهي؟ ڄؤر جي قسم جهڙي ادنيٰ مخلوق ۽ ارتقاءَ جي سبب ٻي اعليٰ قسم جي مخلوق وجود ۾ آئي[1]. پوءِ جيڪڏهن حيواني تخمي جيو، پنهنجي سڀني ارتقائي مرحلن کان گذري آخري درجي تي پهچي ٿو ته ڇا ضروري ناهي ته ان جو ابتدائي درجو آبي مخلوق وارو هجي؟ ۽ ان ۾ سڀ کان پهريائين ڄؤر جهڙي شڪل ظاهر ٿئي ۽ لِڪ سان اها ئي اُها شڪل آهي جيڪا نعمل نما صورت ۾ ظاهر ٿئي ٿي. پوءِ ان کي ”علقه“ سان تعبير ڪرڻ، ڄڻ ان جي تخليقي درجي کي پنهنجي اصلي نالي سان سڏڻ آهي[1].جڏهن اها نعل نما شڪل اڃا وڌيڪ وڌي ٿي ۽ ان جي مادي ۾ گوشت جهڙي خاصيت پيدا ٿئي ٿي. ان حالت کي قرآن ”مضغه“ سان تعبير ڪيو آهي. ڇاڪاڻ ته ان مرحلي ۾ ڳڀ ٻوٽيءَ جهڙي شڪل اختيار ڪري وٺندو آهي ۽ انهيءَ مرحلي ۾ ئي نقش نگار ٺهڻ لڳندا آهن، جنهن ڪري سورة ”حج“ ۾ اشارو ڪيو ويو ته ”مخلقته و غير مخلقته (5:22) يعني اها مضغه جي حالت آهي جنهن ۾ بگاڙ پوي ٿو يا بنياد پوي ٿو[1].جڏهن مضغه ۾ ڪرنگهي جو ڍانچو نشو و نما وٺڻ لڳي ٿو. هڪ اهڙو ڍانچو ظاهر ٿئي ٿو، جنهن کي مڇيءَ جي ڍانچي سان تشبيهه ڏيئي سگهجي ٿي. انهيءَ کي ”مخلقنا المضغته عظاما“ سان تعبير ڪيو ويو آهي. ان درجي تي پهچي ڳڀ ڪرنگهي وارن جانورن جون خاصيتون پيدا ڪري وٺندو آهي[1]. ان کان پوءِ هڏين ۽ گوشت جو ميلاپ تڪميل تي پهچي ٿو ۽ حيواني شڪل وٺي ظاهر ٿئي ٿو. انهيءَ کي ”فکسونا العظام لحما“ جي درجي سان تعبير ڪيو ويو آهي[1].ليڪن جيڪا صورت لهي ٿي، ڇا اها انساني شڪل هوندي آهي، نه- اهڙي شڪل هوندي، جيڪا مماليه جانورن جي ڳڀ جي شڪل هوندي، اها ارتقاءَ به ڪري ٿي ته ڄڻ باندر جي صورت ۾- پر ان کان پوءِ قدرت جو هٿ هڪ نئون انقلاب پيدا ڪري ٿو. اهو ئي ڳڀ جيڪو صرف مضغه هو، اهو ئي مضغه جيڪو فقط مڇي جي ڍانچي جهڙو هو، اهو ئي ڍانچو جنهن عام حيواني هيئت جهڙي شڪل اختيار ڪئي هئي، اها ئي حيواني هيئت جنهن باندر جهڙي شڪل اختيار ڪئي هئي، اچانڪ انهيءَ شڪل ۾ انساني جسم ۽ صورت جون سڀئي خاصيتون ۽ خوبصورتيون پيدا ٿي پون ٿيون[1]. فَتَبٰرَکَ اللّٰہُ اَحۡسَنُ الۡخٰلِقِیۡنَ (الۡمُؤۡمِنُوۡنَ -14) اها ئي اُها آخري تبديلي آهي جنهن کي ”خلقاً آخر“ سان تعبير ڪيو ويو آهي[1].

حوالا سنواريو

  1. 1.00 1.01 1.02 1.03 1.04 1.05 1.06 1.07 1.08 1.09 1.10 1.11 1.12 1.13 1.14 1.15 1.16 1.17 1.18 1.19 1.20 1.21 1.22 1.23 1.24 1.25 1.26 1.27 1.28 1.29 1.30 1.31 1.32 1.33 1.34 1.35 1.36 1.37 1.38 1.39 1.40 1.41 1.42 ڪتاب جو نالو: صدين جون صدائون (انساني سعادتن ۽ ان جي داخلي ۽ خارجي زندگيءَ جي حسناڪين جو ڏاهپ حڪمت ۽ اسلامي فڪر جي روشنيءَ ۾ مطالعو) ليکڪ: امام الهند مولانا ابوالڪلام آزاد سنڌيڪار: عبدالرزاق ڊکڻ ڪمپيوٽر لي آئوٽ: نديم احمد سولنگي ڇپيندڙ: آزاد ڪميونيڪيشنز، ڪراچي ڇپائيندڙ : سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي ڊجيٽل ايڊيشن : 2020ع سنڌ سلامت ڪتاب گهر books.sindhsalamat.com-